Cirkadijani sat

„Biološki sat” preusmjerava ovdje. Za ostala značenja, v. Biološki sat (razvrstavanje).

cirkadijani sat ili cirkadijani oscilator, biohemijski oscilator koji oscilira sa stabilnom fazom u odnosu na Sunčevo vreme. Označava ritmičnost psihofizičkih zbivanja u čoveku a koja su u vezi sa ritmičnim zbivanjima u prirodi. Obzirom da u prirodi vladaju različita ritmična zbivanja kao što je smena godišnjih doba, ritmično pojavljivanje dana i noći, plime i oseke osnovano je pretpostaviti da se to odražava na čoveka u vidu najrazličitijih ritmova tzv. bioloških ritmova.

Tako su do sada identifikovane sledeće promene u biološkom časovniku;

• cirkadijalni ritmovi, odnosno dnevni ritmovi uslovljeni smenjivanjem dana i noći,
• bio-ritmovi ili mesečni ritmovi (bar kod žena),
• sezonski (godišnji ritmovi), povezani sa promenom godišnjeg doba i drugi.

Suprahijazmatično jezgro se nalazi u oblasti ukrštanja optičkih puteva (lat. Chiasma)

Dijagram ilustruje uticaj promene svetla i tame, preko suprahiazmatičnog jezgra na promene cirkadijalnog ritma, fiziološke promene i ponašanje

Izvesna istraživanja fiziologa i psihologa potvrđuju značaj ritmičnog ponavljanja zbivanja u čoveku na njegovo ponašanje i posebno, na njegovu radnu aktivnost. Aktuelnost tih istraživanja je došla do izražaja sa širenjem smenskog rada koji u značajnoj meri narušava uobičajene ritmove koji se odvijaju u čoveku što ima za posledicu povećanje broja povreda na radu, mentalnih poteškoća i sl.

Najnovcije studije pokazuju da je mozak centralni hronometar — biološkog časovnika koji reguliše cikluse buđenja i spavanje — i ima dva dela koja ispadaju iz sinhronizacije tokom promena intenziteta svetlosti u toku rada u smenama od šest sati, ili vremena koje je potrebno da preletimo preko Atlantika. Tim istraživača sa Univerzitetskog centra u Virdžiniji i Univerzitetskog Medicinskog centra u Holandiji objavio je svoje istraživanja o uticaju promene vremenskih zona na organizam, i njegov biološki časovnik (u časopisu Current Biology).

• Istraživanja su pokazala da je dorzalni i ventralni deo suprahiazmatičnog jezgra (SHJ), mozga, centralni hronometar, prilagođavanja različitim nivoima smenskih promena svetlosti, koji potencijalno uzrokuje poteškoće u periodu prilagođavanja, od kojih ljudi najviše pate nakon letenja kroz nekoliko časovnih zona. (SHJ) sadrži oko 20.000 nervnih ćelija i nalazi se u hipotalamusu, delu mozga, upravo iznad mesta gde se ukrštaju optički živci očiju.
• Istraživači su otkrili da se ventralni deo suprahiazmatičnog jezgra (SHJ), koji je direktno povezan nervnim završecima za očitavanje svetla na retini oka, brzo sinhronizuje sa novim rasporedom svetla, čak i radikalno menja raspored prilagođavanja. Ali dorzalni deo suprahiazmatičnog jezgra (SHJ), zahteva nekoliko dodatnih dana za prilagođavanje. To rezultira složenim impulsima koji imaju štetan uticaj na funkcionisanje tkiva i organa u organizmu u periodu od nekoliko dana.

Kao posledica narušene ritmičnosti biološkog časovnika nastaje tzv.cirkadijalna disritmija, koja podrazumeva remećenje (desinhronizaciju) normalnog biološkog časovnika, cirkadijalnog ritma, spoljnim uzrocima (npr. ciklus dan—noć, svetlo—tama) i jedan je od bitnih činilaca pojave premorenosti u gotovo svim profesijama koje svoje aktivnosti obavljaju u smenama ( vozači, piloti, lekari, vojnici, policajci itd), ili u toku rada prolaze kroz veći broj časovnih zona (piloti, astronauti, stjuardese itd). Cirkadijalni ritam ima periodičnost od 24 do 26 časova i karakterističan je za pravilno funkcionisanje velikikog broj organskih sistema, čija desinhronizacija najčešće prvo dovodi do pojave premora.

Nauka koja istražuje «biološki časovnik» kod čoveka i životinja naziva se hronobiologija. Osnovni cilj hronobiologije je da pokreće zajedničke projekte istaraživanja u sledećim oblastima: dnevno merenje funkcionalnosti cirkadijanskih sistema, precizna dijagnoza cirkadijalnih poremećaja ritma sa kvantifikacijom znakova i simptoma, izrada definicija i kliničkih smernica vezanih za cirkadijalne poremećaja ritma čovekovog biološkog časovnika i kvantifikacija uspešnosti primenjenih smernica.

Vidi još

• Vremenske zone
• Džet leg
• Hronobiotski lekovi
• Premorenost (bezbednost)

Literatura

• J. Waterhouse: Jet-lag and shift work: (1). Circadian rhythms. In: J R Soc Med. August 1999, 92(8), S. 398–401
• Gandevia SC (1992). "Some central and peripheral factors affecting human motoneuronal output in neuromuscular fatigue". Sports medicine (Auckland, N.Z.) 13 (2): 93–8
• Platonov I. Psihologija letenja, KRV i PVO, Zemun, 1964.
• Charmane: Advancing Circadian Rhythms Before Eastward Flight: A Strategy to Prevent or Reduce Jetlag In: Sleep. 1. Januar 2005, 28(1), S. 33–44.