Wikipedija

Bosanski Petrovac u NOB

Uspostava vlasti NDH uredi

Nijemci su 12.aprila 1941, došli na teritoriju Bosanskog Petrovca, iz pravca Bihaća i ušli u Vrtoče. Njihov tenk je napravio nekoliko krugova po čaršiji i ispalio granatu u jedno drvo. Bili su pozdravljeni od mještana hrvatske nacionalnosti. Zbog toga je žandarmerijski narednik pucao u jednog mještanina. Bio je to jedini metak ispaljen u Aprilskom ratu na teritoriji Bosanskog Petrovca. Kolona je neprestano prolazila puna četiri dana. Nijemci ostaju do polovine maja, a zamijenili su ih na kratko Italijani.

Ustaški proglasi uredi

Prvi ustaški proglas na području Bosanske krajine štampan je 13. aprila i upućen je hrvatskom narodu, muslimanima i katolicima, koji se obavještavaju da je propala njihova tlačiteljica Kraljevina Jugoslavija i da je na njenim ruševinama i povijesnim granicama stvorena Nezavisna Država Hrvatska. Iz sadržaja proglasa plakata vidi se da advokat dr Viktor Gutić, hrvatski stožernik, u ime »Hrvatske vlade« određuje da vlast u četiri sreza (Bihać, Krupa, Cazin i Petrovac) preuzima bihaćki advokat dr Ivan Bunić sa svoja dva saradnika i savjetnika: advokatom dr Osmanom Kulenovićem i posjednikom Muratom Ibrahimpašićem. Veliki župan Kvaternik (Velike Župe Krbava i Psat) u Bihaću izdao je proglas 20. juna 1941. godine kojim je označio početak najkrvavijeg terora u Bihaćkoj krajini. Ovim proglasom Vlasima (t.zv. Srbima) zabranjen je pristup Bihaću na udaljenosti 15 km.

Organi ustaške vlasti uredi

Krajem aprila formirana je privremena kotarska ustaška vlast za Bosanski Petrovac, u koju su ušli: Kulenović Rifat, Crnić Branko i Brkić Petar. Za ustaškog zapovjednika imenovan je finans Luke Monti Veno, a za šefa ustaške policije postavljen je Malkoč Mujo. Ovo ustaško jezgro djelovalo je sve do početka juna. Za to vrijeme ono je uspjelo da uz pomoć okupatorskih snaga formira jednu manju ustašku jedinicu u jačini od 10—15 ustaša, regrutovanih iz redova domaćeg gradskog ološa, da stvori i organizuje manje ustaške grupice i žandarmerijske stanice u Rašinovcu, Krnjeuši, Vrtoču, Klenovcu i Oštrelju. U Vrtoču je vlast formirana od malobrojnih Hrvata koji su živjeli u selu. Pored ustaša Maričića i Bužonja, bilo je i nekoliko žandarrna Muslimana i Hrvata, koji su nastavili služiti novog gazdu, tako da je tada u Vrtoču ukupno bilo oko desetak naoružanih predstavnika vlasti NDH. U Krnjeuši je bilo 18 ustaša, oko 40 domobrana, a oružje je imalo i hrvatsko civilno stanovništvo.[1]

Početkom juna u Bosanski Petrovac dolazi iz Zagreba grupa od oko 20 ustaša-jurišnika u kamionu na kojem je bila ugrađena zavijajuća sirena strahovite jačine. Na čelu ove grupe nalazila su se 3 ustaška oficira: Šnarić Anto — natporučnik, Kapetanović Enver — poručnik i Rožić Anto — takođe ustaški poručnik. Odmah po njihovom dolasku formira se prva kotarska ustaška vlast, sa svom svojom unutrašnjom organizacijom i nadležnošću. Za ustaškog kotarskog predstojnika postavljen je Crnić Branko, koji je i do tada vršio tu dužnost. Za ustaškog logornika postavljen je Rifat Kulenović, mještanin koji je bio pravnik , a za ustaškog tabornika Brkić Petar. Pored ove trojice u tadašnjem ustaškom kotarskom rukovodstvu bili su i advokat Vilfan, finans Rozman i Nikica Ivan — gostioničar. U prljavim akcijama pomagao je najgori domaći ološ, među njima i Hasib Krljančić, zvani »Akšam«.

Ustaški teror do početka ustanka uredi

Tokom maja-juna-jula na ovom području se nalazila jedna ustaška satnija pod komandom ustaškog nadporučnika Envera Kapetanovića, koja je išla iz sela u selo, hapsila nedužne ljude, mučila ih i ubijala. Odmah je počelo otpuštanje Srba iz službe, oduzimanje dućana, pljačkanje i maltretiranje srpskih porodica. Slijedile su neuspješne akcije slanja u koncentracioni logor u Ivanjici (Srbija) i skupljanje oružja.

Zločini ustaša uredi

  • Početkom juna iz petrovačkog zatvora ustaše su izvele na ulicu Lazu Brdara iz Bjelaja kojeg je ustaški nadporučnik Enver Kapetanović ubio na očigled mnogih građana. Bila je to prva ustaška žrtva u petrovačkom srezu.
  • Starci Jovan i Milan Latinoviću su u želji da kupe brašna i soli krenuli u Ključ. Toga dana nisu se vratili kućama. Drugog dana se saznalo da su ih ustaše zaklale u Busijama kod Ključa.
  • Uz proslavu Pavelićevog imendana, 13. juna (Sv. Ante), ustaše su u Drvaru uhapsili jednu grupu, uglavnom poznatijih Drvarčana, 18. juna uveče, ustaše su skoro sve vezane zatvorenike potrpali u kola. Rekli su im da će graditi prugu Karlovac - Bihać. Međutim, te večeri, dok je lila jaka kiša, odvezli su ih nad Risovačku pećinu (Risovac) i na zvjerski način ubili.
  • Nedjelju dana kasnije grupa ustaša je opet iz Petrovca otišla u Drvar, tamo pohapsila grupu od 60 Srba i potom ih otjerala u Bihać, gdje su svi krajem jula pobijeni.
  • 24. juna 1941. u 5 sati izjutra, svi bihaćki Srbi i Jevreji istjerani su iz svojih kuća na nogometno igralište, samo sa ličnim stvarima i 500 dinara po osobi, dok su sve druge stvari, novac i dragocjenosti pronađene prilikom pretresa oduzete. Dotjerani su u Kulen Vakuf, gdje su jedno vrijeme ostali Jevreji, dok su Srbi odmah pješice produžili u Bosanski Petrovac.[2]
  • Po uzoru na ustaško rukovodstvo u župskom središtu - Bihaću, i ustaše u Bosanskom Petrovcu su objavile da će svi Srbi morati da napuste Petrovac i naselja u radijusu od najmanje 5 kilometara.[2]
  • Neposredno potom, 30. juna i 1. jula iz Ličkog Petrovog Sela i sela oko Plitvičkih jezera, po naređenju velikog župana, na isti način je protjerano oko 1 500 Srba u okolicu Bosanskog Petrovca, neki i do Bosanskog Grahova. Ustaše su im javno predložili da idu za Hercegovinu, a tajno su izdali naređenje ustašama u Petrovcu, Drvaru i Grahovu »da u Hercegovinu niko ne stigne!«
  • Početkom jula ustaše su uhapsili u Petrovcu drugu grupu Srba-talaca, njih oko 12, i držali ih u zatvoru sve do 20. Jula, a onda odvezli u ustaški logor u Gospiću, i sve pobili.
  • Između 20. i 26. jula Šnarić je sa svojim i domaćim ustašama pohapsio preko 30 Srba iz Petrovca, i 26. VII sve pobio.
  • Iz Slovenije dotjerali su grupu slovenskih porodica, koje su Nijemci protjerali, a iz Bihaća JevrejiJevreje. Slovence su sproveli dalje, a Jevreje smjestili u nedovršenu petrovačku bolnicu. Kratko vrijeme poslije toga sproveli su ih u Prijedor, a odatle »u nepoznatom pravcu«.

Zaštita i spasavanje Srba uredi

Među brojnim primjerima u Bosanskoj Krajini, i u Petrovcu postoje primjeri zaštite i spasavanja Srba.

  • Rifat Kulenović, ustaški tabornik, bio je pozvan na savjetovanje u Zagreb, da dobije instrukcije u vezi taoca. Čim se vratio iz Zagreba, Rifat je, mimo instrukcija, pustio na slobodu sve ljude koji su se tada zatekli u zatvorima. Zatim je podnio ostavku na službu. Poginuo je u vozu kojim je želio da otputuje neznano kuda da bi izbjegao neprijatnosti.
  • Sličan je i primjer Lutvije Šehića, koji je pustio dvojicu uhvaćenih mladića. Zahvaljujući tome spaseno je dosta ljudi, žena i djece.
  • Taksista Hare Hodžić, obratio se jednom seljaku iz okoline Petrovca riječima: »Pepo, Srbima se gadno piše, bježi što prije iz Petrovca i obavijesti druge ljude«.

Pripreme za ustanak uredi

Na teritoriji Bosanskog Petrovca, u pripremi i organizaciji ustanka protiv fašističkih osvajača najangažovaniji su bili pripadnici KPJ, kojih je u svakom selu bilo nekoliko.[3] Rukovodstvo za Bosansku Krajinu, na čijem je čelu bio Đuro Pucar Stari, bilo je u Banja Luci. U priprema učestvuju i mnogobrojni rodoljubi, koji su i svojom sviješću, borbenošću i patriotskim osjećanjima bili spremni da se uvrste u prve redove boraca protiv fašizma. Na teritoriji petrovačkog sreza nalazilo se i nekoliko aktivnih oficira i podoficira bivše jugoslovenske vojske koji su se uključili u borbu protiv fašizma, a svijim vojnim iskustvom su znatno doprinijeli boljoj organizaciji ustanka.

U prvoj polovini maja prikupljana je evidencija o oružju koje se nalazilo u narodu, a zatim su formirane jedinice. Cjelokupan rad na ovim zadacima obavljao se tajno i težilo se da o pripremama ustanka znaju samo ona lica koja su bila zadužena da izvršavaju pojedine zadatke. Mali broj ljudi je tada znao da postoji neka organizacija koja priprema ustanak. Sredinom jula u Bos. Petrovac su došli Osman Karabegović i Josip Mažar - Šoša, prenijeli direktive CK KPJ o formiranju gerilskih odreda i Sreskog vojnog štab za Bos. Petrovac i otpočinjanju ustanka.[4] Poslije njihova odlaska oformljen je Štab gerilski odreda sreza Bosanski Petrovac. Sastanak je odršan u selu Kapljuhu. Na njemu je postavljen za komandanta štaba Zdravko Čelar, zamjenik Vaso Kelečević, politički komesar Ilija Došen.[3] Poslije njihova odlaska oformljen je štab odreda i komitet za Bosanski Petrovac. Sastanak je odršan u selu Kapljuhu kod Grubišića kuća.[3]

Ustanak uredi

Dvadeset šestog jula, na Pasjaku, između Oštrelja i ‎Drvara, grupa naoružanih ljudi dočekala je jedan auto u kome je bio domobranski major, otvorili vatru i ubili ga. Ustaničko rukovodstvo drvarskog sreza saznavši za ovo ubistvo, donijelo je već istog dana odluku da se izvrši napad na ustaški garnizon u Drvaru i oslobodi grad, prije nego što ustaška vlast pojača svoje snage u gradu.[5]

Zbog brzine kojom je odluka o ustanku donesena, kurirska služba nije stigla da obavijesti štab odreda za Petrovac, tako da prvog dana ustanka jedinice sa područja Bosanskog Petrovca nisu učestvovale u borbi.[6]

Oštrelj je bio prvo oslobođeno mjesto 27. jula, već u 7 sati ujutru, a oslobodile su ga jedinice drvarskog područja. Svi Šipadovi kapaciteti, željeznica, radionice, magacini, kantina, prešli su u ruke ustanika. Ovdje se branila slobodna drvarska teritorija od neprijatelja iz pravca Bosanskog Petrovca. Oslobođenjem Drvara i Oštrelja organizovan je front prema Petrovcu.

Teror ustaša poslije početka ustanka uredi

Događaj na Pasjaku, podigao je petrovačke ustaše na uzbunu. Već prije podne istog dana stigla je u Petrovac »kaznena ekspedicija« ustaša i odmah u gradu uhapsila jedan dio Srba. Dovodili su, muškarce u Osnovnu školu, žene u Građansku. Salih Kulenović Bukovača, koji je primio ustašku vlast, direktno vodi akciju, uz pomoć Šemse i još nekih. Ranjenog u grudi, Đuru Smiljanića, trgovca, proveli su kroz grad i doveli na strijelište, nasred grada! Vukli su ga jer nije mogao da hoda, krv mu je curila iz grudi. Stavili su ga uz drvo, držali jer ne može da stoji i ispalili metak u glavu. Na dan 2. VIII 1941, i posljednji taoc je bio likvidiran.[7]

Zatim su krenuli kamionima prema Oštrelju. Ali tamo nisu namjeravali ići. U prvim kućama i njivama u Koluniću pohvatali su 14 seljaka, u Vedrom polju šestoricu, doveli ih u Petrovac i pred zatvorom ih strijeljali. Mnoge kuće su zapaljene, naročito u Dobrom Selu.

Ustaše su 27. jula pohvatale preko 30 mještana Klenovca, i zatvorili ih u žandamerijsku kasarnu. Sutradan, 28. jula, desio se u istoriji ovog kraja najveći zločin nad mirnim i nevinim seljanima.[8]

Rano ujutro, 28. jula, počelo je hapšenje i u Vrtoču. Ustaše su pohvatale preko 40 viđenijih, imućnijih ili obrazovanih ljudi, kamionom odvezli u pravcu Bihaća i pobili na mjestu koje nije nikad utvrđeno.[9] Njihov plan ipak nije do kraja uspješno izvršen, jer su Vrtočani bili oprezni i najvećim dijelom spavali su tada izvan kuća, tako da su mnogi izbjegli ustaškom pokolju.[10][11] Na Prkosima su ustaše pohvatali žene i djecu, zatvorili u kuće i zapalili. U Krnjeuši su ustaše stalno držali taoce i odmah pobili 62 stanovnika, a nakon nekoliko dana još 11.[12]

Ustanak u Petrovcu uredi

Vijest da su ustanici oslobodili Drvar i Oštrelj i zaplijenili relativno velike količine oružja prenesena je veoma brzo do svakog zbjega i čovjeka. Ona je potpuno izmijenila raspoloženje naroda i tako olakšala rad na daljoj organizaciji ustanka u cijeloj Bosanskoj krajini i Lici. To je bila prva, ali značajna pobjeda partizanskih jedinica u borbi sa ustaškom vlasti. U svim selima, poslije ove vijesti, sve odraslo muško stanovništvo bilo je spremno da krene u napad na najbliže ustaške garnizone.[2]

Ustanici iz Vrtoča i bliže okoline su odlučili da ustaše napadnu na Ilindan, 02.08. U napadu je ućestvovalo 40 naoružanih boraca i masa ostalih sa roguljama. Naselje i žandarmerijska stanica u Lipi lako i brzo su zauzeti. U ovom prvom naletu na ustaše, vojna disciplina i nivo organizovanosti tada još nisu zadovoljavali pa su izvrženi zločini nad civilnim stanovništvom. Bila je to prva ustanička akcija na teritoriji Bosanskog Petrovca. Dva dana kasnije, ustanici napadaju domobransku kolonu i tom prilikom zarobljavaju haubicu 105mm.

Ustanici u Krnjeuši su oslobodili naselje 09.08, pobili znatan broj ustaša i domobrana, ali i napravili zločin nad civilnim hrvatskim stanovništvom.[13]

Na putu između Bravskog i Bos. Petrovca gerilski odredi uništili su domobransku snabdjevačku kolonu (7 kamiona i 120 vojnika) koja se iz Ključa probijala u Bos. Petrovac (samo 30 vojnika se vratilo u Ključ).[4]

U Bjelaju je, sredinom avgusta, muslimansko stanovništvo razoružalo vlast. Ustanici su ušli u slobodno mjesto, a da pri tome nije bilo nikakvih međunacionalnih sukoba. Vidjevši da muslimani sarađuju sa srpskim ustanicima, ustaše su 6.og septembra ušle u Bjelaj i iselili cjelokupno muslimansko stanovništvo.

Bilo je nekoliko pokušaja oslobađanja Petrovca, ali uvijek bez uspjeha.[14]

Po naređenju Štaba Drvarske brigade, 20. 8. 1941. gerilski odredi na frontu prema Bos. Petrovcu reorganizovani su u 1. bataljon -Sloboda- Drvarske brigade. Time je Sreski štab gerilskih odreda za Bos. Petrovac prestao da postoji.[4] U Oštrelju je bio štab bataljona »Sloboda«, smješten u zgradi žandarmerijske stanice, sa komandantom Milutinom Moračom i komesarom Ilijom Došenom na čelu. Pored gerilskih odreda, koji su držali položaje prema Petrovcu, bataljon je imao u svom sastavu prištabske jedinice i pozadinske organe, i to: stražarski vod, vod za vezu, odjeljenje za rušenje, ambulantu, radionicu za izradu bombi, sedlarsku, bravarsku, šnajdersku radionicu i berbemicu, kao i centralnu kuhinju sa pekarom i Partizanska željeznicavozom koji je saobraćao na pruzi Oštrelj—Osječenica. Kasnijim zarobljavanjem haubice 100 mm stvorena je i artiljerija sa osmatračnicom na Oštreljskom brdu. Borbe su trajale neprekidno do 29. septembra kada su u mjesto ušle nadmoćnije italijanske snage.

Dolazak Italijana uredi

Dolazak Italijana u Drvar, Oštrelj i Bosanski Petrovac krajem septembra 1941. godine, unosi mnoge nove elemente u postojeću vojnopolitičku situaciju. Preuzimajući vlast od ustaša u B. Petrovcu, Italijani su istovremeno objavili i svoj politički program, koji je bio dosta privlačan za one koji nisu bili za dalju borbu. Nastojali su da narod ubijede da su oni tu prije svega zato da zaštite Srbe od ustaškog terora i da pomognu da se stanje sredi i normalizuje. Cilj im je takođe bio da ostale borce i narod odvoje od komunista, jer su vidjeli da KP u petrovačkom kraju gospodari situacijom i da su sve vojne jedinice pod njenim rukovodstvom.

Nastala je diferencijacija ustanika na partizane i četnike i reorganizacija ustaničkih snaga. Intenzivnost akcija počeo je da opada. Na domaku je bila zima, neobrađena polja i nepodignuta ljetina, narod je bio u zbjegovima i šumama, bez krova nad glavom, a italijanski okupatori su došli sa parolom da spasavaju srpski narod od ustaša. Odmah su omogućili narodu iz okolnih sela da dolazi u Petrovac, da kupuje.

Stariji borci i oni od kojih su zavisile njihove porodice, dobili su zadatak da se vrate porodicama i za njih pripreme i obezbijede skloništa i zimnicu. Reorganizovani vodovi su prebačeni na područje Podgrmeča, gdje su ulazili u sastav postojećih jedinica koje su bile u razvoju, ili su samostalno djelovale, pod komandom Prvog krajiškog odreda sa sjedištem u Majkić-Japri. Na ovom zadatku vodovi su ostali do kraja februara 1942. godine.

U ovim kriznim situacijama Mane Rokvić prešao je Italijanima kao glavni akter u organizovanju četničkog pokreta u petrovačkom srezu. Mane je prije toga bio komandant Četvrtog partizanskog odreda. Tako su se sada na jednom mjestu, u gradu Petrovcu, nalazile uobručene Musolinijeve crne košulje, jedna satnija ustaša i domobrana ozloglašenog Ante Pavelića i četnici Mane Rokvića. Partizani su držali položaje u okolnim selima.

U januaru 1942. U Koluniću i Medenom polju vođene su uspješne borbe sa Italijanima iz divizije Sasari potpomognutih četničkim snagama.

Bio je to period definitivnog razlaza četnika i partizana na cijelom jugoslovenskom ratištu i rat je dobio još jednu – bratoubilačku dimenziju.[15] Početkom marta formiran je Peti krajiški odred, u čiji sastav su ušli Petrovački, Drvarski i Grahovski bataljon i snage na bihaćkom terenu. Komandant odreda bio je Slavko Rodić, a zamjenik Nikola Karanović. Za komandanta Petrovačkog bataljona postavljen je Milan Zorić, a za zamjenika Vlado Bajić.

Četnici su u međuvremenu izvršili nekoliko pučeva u partizanskim jedinicama Bosanske Krajine i oformili jake snage sa kojima su partizanima nanijeli velike gubitke. Operativni štab za Bosansku Krajinu u borbu protiv četnika uključuje novoformirani proleterski bataljon u kojem je 60 petrovčana, a komandant Zdravko Čelar. Bataljon se našao u veoma teškim uslovima na području planine Motajice. Tada su partizani vodili borbe protiv ustaša, Nijemaca i četnika. Bataljon je bio razbijen, a dio boraca se prebacio u Slavoniju. Od 321 borca vratilo ih se 86.

U ovo vrijeme, 20.og marta 1942. desila se i predaja jedne domobranske satnije. Satnik Adem Kurtović i njegov oficir Meho Kapidžić razoružali su satniju, predali oružje, a domobrani su prebačeni svojim kućama.

Bihaćka republika uredi

Glavni članak: Prva omladinska poljoprivredna radna akcija
Glavni članak: Partizanska željeznica

U maju 1942 vojna situacija je prisilila Italijane i njihove domaće pomagače da napuste Bosanski Petrovac bez borbe. U grad, 25-og maja, ulaze partizani.[16] Pristupa se jednom novom i sasvim vidljivom kvalitetu narodnooslobodilačke borbe. Stvara se organizovana, narodna, demokratska država, sa komandom mjesta, narodnooslobodilačkim odborima, sa masovnim organizacijama omladine i žena i sve je to funkcionisalo efikasno i sa puno pravog unutrašnjeg sadržaja. Najbolje to potvrđuje činjenica da je u periodu avgust - oktobar 1942. god. oko 2 000 petrovačke omladine učestvovalo u prvoj omladinskoj poljoprivrednoj radnoj akciji - „Sanička dolina 1942“.[17]

 
Titov voz na Oštrelju

Nakon pohoda proleterskih brigada u Zapadnu Bosnu, Bosanski Petrovac postaje središte slobodne teritorije koja će, oslobođenjem Bihaća 4.og novembra, prerasti u Bihaćku republiku i u kojoj će se desiti veći broj vojno političkih događaja.[18] Vrhovni štab NOVJ se smješta u vagone voza na Oštrelju. Partizanska željeznica je radila tokom cijelog ovog perioda do januara 1943.[19]

Narod se sve više okupljao oko KPJ, nastao je sve masovniji odlazak u oružanu borbu protiv okupatora i njegovih pomagača. Godina 1942. bila je godina masovnog odlaska djevojaka i mladića u partizanske jedinice. Ovaj put je to karakteristično za Bošnjaci Muslimane, koji se nakon početnih kolebanja, skoro u potpunosti opredjeljuju za antifašističku borbu i partizanski pokret. U Kamenici kod Drvara, 22.og avgusta je formirana Treća krajiška proleterska udarna brigada, u čijem su sastavu Drvarčani i Petrovčani. [20]

Dolaskom proleterskih jedinica došao je i veliki broj ranjenika. Najprije se smještaju u Drinić. Bilo je to očuvano i nešto bogatije selo u koje se smješta Centralna bolnica sa 700 ranjenika. Kasnije se ranjenici razmještaju po ostalim selima i novoizgrađenim šumskim paviljonima u Jasikovcu, Slatini, Šobotovcu i Ataševcu. Za sve je bila obezbijeđena hrana, odjeća i obuća, posuđe. Petrovčani su pokazali visoki moralni duh, organizovanost, elastičnost u radu. Bio je to povod da se organizuje i Prvi kongres ljekara partizana koji je održan 25 septembra u zgradi Sokolskog doma.

U Driniću je pet mjeseci radila štamparija,[21] koja je štampala propagandni materijal, ali i list Borba.[22]

Prvog novembra je formirana Prva proleterska divizija.

 
Zgrada Sokolskog doma u kojoj su održani Prvi kongres ljekara partizana i Prva zemaljska konferencija AFŽ

Početkom decembra 1942. godine u Bosanskomu Petrovcu na Prvoj zemaljskoj konferenciji osnovan je Antifašistički front žena Jugoslavije.

Sredinom decembra u Petrovac je stigao Velimir Škorpik. Vodio je razgovor sa Vrhovnim komandantom NOV i POJ Josipom Brozom Titom o stvaranju mornarice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i mogućnosti partizanskog ratovanja na moru. Istog dana, Vrhovni štab je naredbom osnovao Sekciju za ratnu mornaricu pri Štabu četvrte operativne zone i za šefa Sekcije postavio Velimira Škorpika. Važna je činjenica da se Bihaćka republika protezala do mora i da je tom slobodnom teritorijom veliki broj Dalmatinaca došao u Zapadnu Bosnu i priključio se partizanskim jedinicama.

Njemačka vlast 1943. uredi

U januaru 1943, Nijemci započinju svoju operaciju Vajs I i 8.og februara sa konjičkim eskadronom 369. Vražije divizije ušli u Bosanski Petrovac. Predhodno su izbombardovali područje, pedantno pročešljali teren, zvjerski poubijali narod po zbjegovima, oformili nekoliko vojnih logora (Petrovac, Vrtoče, Prkosi, Jasenovac) i uspostavili svoju vlast. Bila je to prilika i za ustaše i četnike da se komotnije osjećaju.

NDH je tokom ljeta imala jednu satniju stacioniranu u Bosanskom Petrovcu koja je u avgustu prebačena u Krnjeušu. Domobrani nisu bili raspoloženi za borbu protiv partizana pa su se veoma brzo predali, a partizani su ih pustili da idu kućama.

Četnici su petrovačko područje uključili u Dinarsku oblast koja se prostirala od Benkovca do Petrovca. Raspolagali su Dinarskom divizijom čiju su dijelovi preduzimali vrlo ozbiljne napade na Desetu krajišku brigadu. U Petrovcu je bio štab korpusa Gavrilo Princip. Dinarska oblast je raspolagala sa preko 6 000 naoružanih četnika.

Na području Bosanskog Petrovca nije bilo ni jedne veće partizanske jedinice, ostalo je starije stanovništvo, ženska omladina i djeca. Bilo je svega nekoliko manjih jedinica, bez većih mogućnosti da se odupru nadmoćnom neprijatelju. Nastupio je period odmazde nad preostalom stanovništvu zbog njegove oprijedeljenosti antifašističkoj borbi. Smjenjivali su se hapšenja, ispitivanja sa maltretiranjem, ubistva.

Četnici svojom propagandom (govorili su da su svi partizani izginuli ili zarobljeni na Sutjesci) i djelovanjem nastoje pridobiti stanovništvo. U tome im ide na ruku i dezerterstvo i dolazak u Petrovac jednog voda iz Vođeničke čete Treće krajiške brigade. Četnici nisu pokazali potreban nivo organizovanosti niti jedinstvenost u komandovanju, zbog međusobne netrpeljivosti lokalnih vođa. Pop Momčilo Đujić, Mane Rokvić, Đuro Plećaš, Drenović i ostali mnogo više su vodili računa o ličnim interesima nego što su provodili zajedničku politiku.

:Zato molim da se kapetan Đuro Plećaš uputi u srez Petrovac gdje su već naša dva samostalna odreda na terenu, s tim da ostane u sastavu ove oblasti (Dinarske). Ukoliko se drugačija odluka donese, molim da me razriješite dužnosti u ovoj oblasti, pošto ne mogu da snosim odgovornosti za katastrofu koja bi nastala, niti dozvoliti da se pod mojom komandom ruši ono što sam dvije godine zidao krvlju i kostima naših najboljih boraca

– Depeši popa Đujića Draži Mihajloviću od 10. Juna 1943

Kao odgovor na ovakvo djelovanje, partizani u maju 1943, od seoskih straža i rekonvalescenata formiraju Petrovačku partizansku četu od 55 boraca. Nakon toga su formirane još dvije čete, a u oktobru i Petrovački bataljon. Uskoro i Nijemci napuštaju Petrovac, a zamjenjuju ih ustaško – domobranske snage. U takvoj situaciji partizani upornim borbama, u sadejstvu sa ostalim jedinicama Zapadne Bosne, ponovo preuzimaju prevagu, očistili su petrovačko područje i Komanda mjesta se vratila u grad krajem 1943. da nastavi svoje poslove.

 
Spomenik na nekadašnjem aerodromu Medeno polje

Oslobođenje 1943 - 25.maj 1944 uredi

Glavni članak: Aerodrom Medeno Polje

U ovom periodu je opet glavnina partizanskih snaga na teritoriji Bosanske Krajine, a uz njih i veliki broj ranjenika. Za sve je trebalo obezbjediti hranu, obuću, odjeću, ogrevno drvo. Područje je bilo iscrpljeno dotadašnjim tokom rata. Sav teret je pao na omladinu, žene pa čak i djecu.

U februaru 1944 u Bosanski Petrovac dolazi Sovjetska vojna misija. U tu svrhu iskorišten je improvizovani aerodrom u Medenom Polju. Aerodrom je pripremljen u teškim zimskim uslovima. Bio je to povod da se u aprilu aerodrom još više opremi i radio je svakodnevno do 25-og maja. Sa njega je u savezničke bolnice u Italiji otpremljeno preko 2000 ranjenika. Istovremeno pri dolasku avioni su donosili sve vrste vojne i humanitarne pomoći. U rad aerodroma su se uključili i Sovjeti čiji su avioni svoju pomoć izbacivali u rejonu aerodroma, bez slijetanja.

Istog dana kada je počeo Desant na Drvar, Nijemci bombarduju i Petrovac i iz pravca Bihaća ponovo ulaze u grad i formiraju svoju vlast.

Njemačka vlast 1944 uredi

U periodu maj – oktobar 1944 Nijemci su boravili u Bosnaskom Petrovcu sa ciljem obezbjeđenja komunikacije Bihać – Knin. Postojalo je nekoliko stalnih vojnih logora (Vrtoče, Oštrelj,...), ali i povremenih uz sami put (Čardačina, Medena Glavica, Rastovača,..).

Četnici su imali komandu i logor u selu Koluniću, zaselak Bujadnice, ali su ga premjestili u zapadni dio Bosanskog Petrovca, u kuću Šeledovu, da bi bili bliži Nijemcima. U takvoj situaciji štab Partizanskog petrovačkog bataljona formirao je udarnu grupu sastavljenu od iskusnih i hrabrih boraca sa zadatkom da hvataju i uništavaju njemačke i četničke patrole koje su krstarile i pljačkale po selima južno od Bosanskog Petrovca.

Komanda snaga NDH je takođe u Petrovcu, da bi kasnije, zajedno sa jednom satnijom bila prebačena u Krnjeušu. Ta se satnija nakon toga predala partizanima.

15. juna 1944. godine, u zasjedi na putu Bosanski Petrovac—Oštrelj, napadnuta je jedna njemačka jedinica i uništen veći broj kamiona.

Prvi bataljon Šeste krajiške brigade uništio je Treću satniju Prve bojne Prve lovačke pukovnije 22. juna u zasjedi na putu Petrovac—Vrtoče kod Medenog Polja.

Konačno oslobođenje 1944 uredi

Tokom cijelog rata partizani su u nekoliko navrata pokušavali vojnim akcijama osloboditi grad, ali im to ni jedanput nije uspjelo. Položaj Petrovca je takav da je uglavnom okružen ravnicom Petrovačkog polja pa u vojnom smislu predstavlja brisani prostor. Svaki pokušaj osvajanja isključivo pješadijom skoro da nije moguć. Posljednji neuspio pokušaj bio je u noći 1 / 2 avgust 1944. Tek je opšta situacija primorala Nijemce da se povuku u Bihać. Sa njima su otišli i četnici, koji su pri odlasku zapalili dio muslimanskih kuća. Bilo je to u jesen 1944.

Nakon oslobođenja organi vlasti su nastavili djelovati skoro u mirnodopskim uslovima do kraja rata. Održavani su zborovi na kojima je narod definitivno iskazao svoju podršku politici KPJ. Prihvaćena je promjena državnog uređenja od monarhije u federativnu zajednicu. Socijalizam je kao društveno politički sistem dobio punu podršku i u njemu će petrovčani živjeti narednih 50 godina.

Nakon rata podignuto je nekoliko spomenika koji predstavljaju sjećanje na antifašističku borbu u Drugom svjetskom ratu stanovništva petrovačkog područja.

Reference uredi

  1. ↑ „Vojo Milanović: Prva nasilja ustaške vlasti u Petrovcu”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 1. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 „Branko J. Bokan, 1988 -PRVI KRAJIŠKI NOP ODRED”. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 „Ilija Došen: Sjećanja na dane priprema ustanka u Srezu bosansko-petrovačkom”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 1. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 „BOSANSKI PETROVAC U OSLOBODILAČKOJ BORBI”. Pristupljeno 9. 2. 2016. [mrtav link]
  5. ↑ „Osman Karabegović: Razvitak ustanka u Bosanskoj krajini do Prvog zasjedanja AVNOJ-a”. BIHAĆKA REPUBLIKA, Zbornik radova I Izd. Muzeja Avnoja i Pounja, 1965. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  6. ↑ „Vlado Bajić: Sjećanje na ustanak”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 1. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  7. ↑ „Hasan Mujagić: LJUDI BOSANSKOG PETROVCA PRED RAT I U DANIMA USTANKA”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 1. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  8. ↑ „Dušan Grbić: Strijeljanja u Donjem Bravsku 29. 7. 1941. godine”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 1. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  9. ↑ „Lazo Radošević: VRTOČE U USTANKU”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 1. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  10. ↑ „Petar Radošević: Teror ustaša u Vrtoču”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 1. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  11. ↑ „Nikica Pilipović: Vrtočani u danima ustanka, požara i otpora”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 1. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  12. ↑ „Milan Kecman: Bosanski Petrovac -Žrtve rata 1941-1945”. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  13. ↑ „Nikica Novaković, Pripreme ustanka u Krnjeuši”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 6. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  14. ↑ „Ilija Došen: SJEĆANJE NA KOMANDANTA SLAVKA RODIĆA”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 6, strana 5. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  15. ↑ „Pero Kolundžija, DR. MLADEN STOJANOVIĆ U KRNJEUŠI”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 6. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  16. ↑ „Boško Trninić, Oslobođenje Bosanskog Petrovca 25. maja 1942. Godine”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 4. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  17. ↑ „Vlado Kecman: Petrovačke radne čete i bataljoni u prvoj omladinskoj poljoprivrednoj radnoj brigadi u Ključu i Sanici 1942. godine”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 7. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  18. ↑ „Izvještaj Operativnog štaba NOP i DV za Bosansku krajinu od 4. novembra 1942. god. Vrhovnom štabu NOP i DVJ o gubicima neprijatelja u borbama za Bihać i o rasporedu i zadacima jedinica poslije oslobođenja Bihaća”. Hajro Kapetanović, BIHAĆKA REPUBLIKA, Zbornik radova II Izd. Muzeja Avnoja i Pounja, 1965. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  19. ↑ „Jovo Došen, PARTIZANSKE ŽELJEZNICE”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 6. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  20. ↑ „Viktor Kučan - Borci Sutjeske: Treća krajiška brigada”. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  21. ↑ „Ferid Čengić Fićo, Partizanska štamparija u Driniću”. Opštinski odbor SUBNOR, 1974 -PETROVAC U NOB, knjiga 4. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  22. ↑ „U Drinićima ispod Klekovače (Povratak u Krajinu)”. Vladimir Dedijer: DNEVNIK 1941-1944, knjiga I. Pristupljeno 9. 2. 2016. 

Literatura uredi

  Portal Bosna i Hercegovina
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Bosanski_Petrovac_u_NOB&oldid=41481158