Bogumili u Vizantiji
Bogumili u Vizantiji su bili hrišćani koje je vladajuća pravoslavna crkva smatrala jereticima i nazivala fundagijagiti (gr: funda - torba) i kudugeri. Oni teže izvornom hrišćanstvu, gde čoveku koji se obraća Bogu nisu potrebni posrednici, sveštenici, niti posebne verske zgrade.[1] Bogumilstvo se prvobitno javlja među Slovenima centralnog Balkana, kao reformska struja vizantijskog pravoslavlja[2]. Ubrzo se širi i među neslovenskim stanovništvom Carigrada i Male Azije.
Poreklo uredi
Smatra se da bogumilstvo potiče od pavlićana i masalijana. Masalijani (gr: euhiti - molitelji) se javljaju u IV ili V veku u prednjoj Aziji, i molitvama i plesanjem teraju iz sebe zlog duha, sotonu.[3] Oni su upražnjavali neprestanu molitvu, u skladu sa savetom Apostola Pavla: "Molite se neprestano"[4]. Smatra se da su mesalijani verovali u čovekovu moć samospasenja. Pavlićani teže vraćanju starom dobu prvih hrišćanskih opština, i pokazuju izrazitu borbenost protiv crkvenog sjaja i bogatsva, jerarhije crkve i učešća u spletkama dvorskog i prestoničkog života. Bili su protiv naknadnih svetaca, koji se slave pored Hrista i gotovo ravno njemu, i protiv kulta ikona, koji su smatrali idolopoklonstvom.[5] Bogumili u Vizantiji se u odbacivanju ikona takođe oslanjaju na stariji pokret ikonoborstva iz 6. i 7. veka, koji odbacuje kult ikona i relikvija u hrišćanstvu, a posebno klanjanje ikonama careva. Vizantijski car Konstantin V Kopronim (741-775) je preselio iz Azije više hiljada sirijskih i jermenskih pavlićana u Trakiju, a 970. car Jovan I Cimiskije je preselio još oko 200.000 Jermena pavlićana i naselio ih oko Filipopolja (današnjeg Plovdiva), kao odbranu od nadirućih Bugara. Oni se ubrzo udružuju sa Bugarima u čestim pobunama protiv Vizantije.
Car Mihajlo I (811–813) je proglasio smrtnu kaznu za manihejce, pavlićane i acingane (koje mnogi poistovećuju sa Romima), na zahtev patrijarha Nićifora.
Hronologija uredi
Najčešće se kao osnivač ovog učenja navodi pop Bogumil, sveštenik koji je oko 950. godine propovedao u Makedoniji[6], da bi potom prešao u Filopopolj u Trakiji. Bogumilski pokret se velikom brzinom proširio među slovenskim stanovništvom Balkana, što se delom objašnjava političkim razlozima. Hijerarhija vizantijske crkve, koja je podržavala vladajuće slojeve i davala im autoritet vlasti, bila je strana Slovenima.[7] Nakon pripajanja Bugarske Vizantiji, 971. godine grupa bogumilskih propovednika prelazi u Carigrad, gde nalazi dosta pristalica među uglednim žiteljima prestonice.[3]
1034. godine Jevtimije (Euthymius), monah manastira „Bogorodica Perivlepta” u Konstantinopolju, rodom iz Akmonije u Maloj Aziji, piše polemički spis protiv maloazijskih bogumila.[8] On kaže da oni sebe nazivaju pravim hrišćanima, ali su pravoslavnima poznati kao fundagijagiti, dok se međusobno zovu bogumili. Jevtimije tvrdi da su bili spremni i da učestvuju u pravoslavnim obredima, pa čak i svetim tajnama, kojima nisu pridavali važnost. Upitani za svoju veru, odgovarali bi da veruju „u sve što i mi“.[9] Kao jednog od bogumilskih starešina pominje Jovana Curila, sveštenika iz Akmonije, koga ondašnji ljudi nazivaju popom. Jevtimije otkriva bogumile i u svom manastiru u Konstantinopolju.
Kozma I (1075–81), patrijarh Konstantinopolja, u svom pismu arhiepiskopu Larise u Tesaliji piše: „Za one koji govore da je Sotona tvorac vidljive tvari... anatema!“ Patrijarh takođe anatemiše i popa Bogumila, koji je širio manihejsku jeres u vreme kralja Petra bugarskog, što je najraniji pomen popa Bogumila u grčkim izvorima.
Car Aleksije I Komnin (1081-1118) započinje progone bogumila i pavlićana, koji nisu hteli da prihvate vizantijsku crkvenu i svetovnu vlast. Jedan od najrevnosnijih propovednika bogumilstva u Vizantiji je bio Vasilije Doktor. Zabeleženo je da je nekoliko hiljada vojnika napustilo vojni pohod Aleksija Komnina protiv Normana, i mnogi od njih su zbog dezerterstva 1085. bačeni u zatvor. Car Aleksije ulaže napore da preobrati bogumile, pa za preobraćenike podiže novi grad Aleksiopolj, nasuprot „jeretičkom“ sedištu Filipopolju. 1100. godine car Aleksije I Komnin hapsi bogumila po imenu Divljat (Divlatius), stavljajući ga na muke da bi otkrio podatke o pokretu.[10] On kao vođu bogumila imenuje Vasilija, koji izgleda kao monah a inače je doktor koji je tu doktrinu izučavao petnaest godina, i naukovao je više od četrdeset, okušivši oko sebe dvanaest učenika pod imenom apostola. Vasilije Dokor je bio već u dubokoj starosti (imao je oko sedamdeset godina) kada je uhapšen zajedno sa svojim učenicima i doveden na na dvor. Jevtimije Zigaven (Euthymius Zigabenus) nam od njegovog učenja prenosi sledeće: „Oni izbacuju sve pobožne careve sa spiska hrišćana, i kažu da su samo ikonoborci pravoslavni i verni, posebno Konstantin V Kopronim". Vasilije je još govorio da ima izvorni tekst Biblije koji nije uređivao Jovan Zlatousti. Vasilija Bogumila crkveni sud proglasio jeretikom i osudio na smrt. NJegovi učenici koji su se odrekli učenja su oslobođeni, dok su ostali osuđeni na doživotnu robiju. Vasilije je spaljen na lomači 1118. godine, nakon osam godina provedenih u zatočeništvu.[9]
Tokom 1140-ih i 1150-ih je u Konstantinopolju održan niz suđenja bogumilima.[11] Nekolicina episkopa i jedan patrijarh, Kozma I Atikos (1146-7), su osumnjičeni zbog ovog učenja. Sabor u Konstantinopolju 1140. godine, na čelu sa patrijarhom Lavom (1134-1143), je pozvao na uništenje raznih grčkih dela koja sadrže učenje slično masalijanskom, „inače nazvano bogomilskim“.[12] Isti crkveni sabor je našao dokaze bogumilstva u spisima Konstantina Hrizomalusa (en: Constantine Chrysomallus), nedavno umrlog u manastiru svetog Nikole na Hijeronu, i posthumno ga osudio za jeres. Spisi su povučeni iz opticaja i spaljeni. Za vreme cara Manojla I Komnina, novi patrijarh Mihajlo II (1143–46) je predsedavao saborom koji je dvojicu kapadokijskih episkopa zbog bogumilsva osudio na kaznu samice, iako optužba teško da je imala veze sa bogumilskim učenjem. Monah Nifon, koji je svuda uvažavan kao sveti čovek, je protestovao protiv kazne, pa je i sam osuđen kao bogumil i zatvoren u manastiru Perivlepton u Konstantinopolju. Patrijarh Mihajlo je nasilno reagovao na širenje bogumilstva, pa je tokom njegove vladavine sabor naredio da se nepokorni bogumili spaljuju bez obraćanja civilnom sudu. 1146. godine patrijarha Mihajla, nasleđuje Kozma II Atikos (1146-1147), koji odmah oslobađa monaha Nifona, braneći njegovu pravovernost. 20. februara 1147. se sabiraju episkopi kojima predsedava car Manojlo i Kozmu proglašavaju krivim zvog naklonosti bogumilima. U Vizantiji je 1140-ih optužba za bogumilstvo bila moćno oružje protiv političkih protivnika, slično kao optužba za komunizam u SAD 1950-ih.[9] Manojlo I Komnin je 1150-ih godina pomagao Ilariona Meglenskog, episkop meglenske eparhije, u srednjoj Makedoniji u pokrštavanju bogumila i progonu onih koji nisu hteli da se pokrste.[13]
1167. godine bogumilski starešina Konstantinopolja pop Nikita, pripadnik Dragovićke crkve, putuje u Italiju i južnu Francusku da bi prisustvovao katarskom saboru u Sen Feliksu na kome se odlučivalo o teritorijalnom razgraničenju katarskih opština u zapadnoj Evropi.[14] 1170-ih, krajem Manojlove vladavine, Hugo Eteriano iz Pisana izdaje traktat protiv patarena (Adversus Patherenos) u Carigradu. Traktat je napisan na zahtev nepoznatog velikaša, sa ciljem da ubedi cara da primeni smrtnu kaznu na bogumile. U njemu se pored ostalih optužbi, navodi da bogumili odbijaju da daju zakletvu (feud), i komentariše: „Bez zakletvi ovaj svet ne bi bio i ne može biti čvrsto zasnovan.“ misleći pritom na feudalni svet njegovog vremena.[9]
Kada su krstaši 1204. zauzeli Konstantinopolj, istoričar Žofroa de Vilarduen beleži da su tamo zatekli neke pavlićane. Vaseljenski patrijarh i vizantijski car su boravili u Nikeji, jer su Carigrad tada držali Latini. Pismo Germana, patrijarha Nikeje (1222-1240), stanovnicima Konstantinopolja, sadrži anatemu protiv svih koji nazivaju „životorodni i časni krst vešalima“.[15] 1261. godine, vizantijski car Mihajlo VIII (1259–82) povraća Konstantinopolj.
U zimu 1316–17 je mladi Grigorije Palama boravio u manastiru na planini Papikion, na "granici Trakije i Makedonije", gde je raspravljao sa lokalnim bogumilima, koje njegov biograf naziva mesalijanima.[9]
Jedna od ozbiljnijih provala bogumilstva se zbila početkom 1320-ih na Svetoj Gori, monaškom središtu pravoslavnog sveta. Crkvene vlasti javljaju Svetom sinodu u Konstantinopolju da su jeretici bogumili koji odbacuju kult ikona, uče da krštenje i pričešće nemaju vrednosti i ne veruju u Hristovo ovaploćenje niti u telesno vaskrsenje mrtvih. Nićifor Grigora, vizantijski istoričar, prenosi da je nekima od njih sledila pokora, ali su ostali prognani sa Atosa, dok su neki pobegli tokom suđenja za Solun i Konstantinopolj.[16] Pojava bogumilstva na Svetoj Gori se vremenski podudara sa procvatom asketske tradicije isihazma (gr: ἡσυχασμός - mirovanje, tihovanje) među tamošnjim monasima. Zato što isihazam pridaje veću važnost unutrašnjoj usredsređenosti na prosvetljenje, nego liturgiji i spoljašnjim obredima crkve, u početku je optuživan za mesalijanstvo (isto kao i bogumili), ali su takve optužbe prestale nakon sabora u Konstantinopolju 1351. godine kada je isihazam proglašen pravoslavnim.
Patrijarh Kalist († 1363) u Žitiju Teodosija Trnovskog iznosi da je jeres dospela na Svetu Goru preko monahinje Irine, koja nosi glas pobožnosti, ali je prikrivena bogumilka. Sa njom su se bratija povremeno viđala kada bi kakvim poslom izašli do grada.[9] Dva bogumila prognana sa Svete Gore 1320-ih, Lazar i Kiril Bosota (bosi) su pobegli za bugarsku prestonicu Trnovo, gde su propovedali protiv krsta, ikona, braka itd. i imali učenike. 1347. godine još jedan od prognanih bogumila sa Atosa, Đorđe od Larise, i dalje propoveda i predvodi grupu učenika među kojima je i monahinja Porina (ili Irina).
Pred sam pad Soluna 1430. godine, solunski arhiepiskop Simeon (1416–29), objavljuje Raspravu protiv jeretika, u kojoj osuđuje kudugere.
Napomene uredi
- ↑ http://www.blesok.com.mk/tekst.asp?lang=mac&tekst=212
- ↑ Ivo Pilar, Bogomilstvo kao socijalni i politički problem
- ↑ 3,0 3,1 Bogumili, Enciklopedija leksikografskog zavoda, Zagreb 1955. I svezak, str. 530-534.
- ↑ 1. Sol. 5,17
- ↑ http://www.rastko.org.yu/rastko-bl/istorija/corovic/bih/vcorovic-bih-historija_l.html
- ↑ http://www.pravoslavieto.com/inoverie/bogomilstvo/index.htm
- ↑ Nevill Forbes, The Rise and Fall of the First Bulgarian Empire
- ↑ Bogomilite, Petъr Teodosiev, Bъlgarska Nauka, broй 8, septemvri 2006.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Christian Dualist Heresies in the Byzantine World C.650-C.1450
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2007-08-29. Pristupljeno 2008-04-28.
- ↑ http://www.unet.com.mk/mian/makiviz.htm
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2002-10-14. Pristupljeno 2008-04-28.
- ↑ http://www.gazimestan.com/zitijasvetih/Oktobar/Sv_Ilarion_Meglenski-21_oktobar.html
- ↑ Josip Vrandečić, Crkva bosanska i crkva dalmatinska: Srednjovjekovna hereza u Dalmaciji
- ↑ Bogomilstvoto v izvori v Bъlgariя, Vizantiя i Zapadna Evropa
- ↑ Antonio Rigo, Monaci esicasti e monaci bogomili