Arheološki lokalitet Crkvina na Ilidži

Arheološki lokalitet Crkvina na Ilidži je istorijsko područje sa ostacima predromaničke crkve i nekropolom stećaka. Proglašeno je za nacionalni spomenik BiH.

Stećci iz Vrutaka, prenešeni na Ilidžu

Lokacija

Vrutci su selo ispod Igmana, oko 3 km zapadno od Ilidže. Na lokalitetu Crkvina, oko 500 m sjeverno od Vrela Bosne, a 300 m od seoskih kuća, uz aleju Ilidža – Vrelo Bosne.

Arheologija

Od 1960. do 1962. godine izvršeno je probno arheološko iskopavanje na nekropoli sa stećcima. Tom prilikom su pronađeni ostaci crkve. Radove je obavio Šefik Bešlagić 1975. godine obavljena su sistematska arheološka iskopavanja kojima je rukovodila Margita Gavrilović. Pokretni arheološki materijal pohranjen je u Arheološkom odjeljenju Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine.

Opis

Crkva je dimenzija (18,30 x 8,00 m) i pripada tipu jednobrodne longitudinalne građevine. Unutrašnji prostor je podijeljen na dvije cjeline – svetište i prostor za vjernike. Arheološkim iskopavanjima su ustanovljeni ostaci iz dvije različite faze gradnje. Pronađeno je pedeset ulomaka kamena ukrašenog predromaničkim pleternim ukrasima. Motivi su mrežasti prepleti izvedeni troprutim trakama, kuke, plastična perforirana rebra i rozete.

Povelja Bele IV izdata u gradu Glažu, u Usori, 20. jula 1244. godine, pominje biskupska imanja sa crkvom sv. Stefana Prvomučenika (item Vrudchy , ubi est ecclesia s. Stephani protomartiris) koja je ranije kao stare posjede potvrdio bosanski ban Matej Ninoslav. Povelja je sačuvana u prepisu Papske kancelarije Grgura XI iz 1375. godine i čuva se u Vatikanskom arhivu. O povelji postoje oprečna gledišta među kojima i ona, solidno potkrijepljena, da se radi o falsifikatu.

Nekropolu sa stećcima čini 80 spomenika u obliku sanduka. Svi su dobro obrađeni, ali su prilično oštećeni, zbog lošeg kvaliteta kamena. Nemaju ukrasa. Neki od stećaka su postavljeni na zidove porušene crkve, ali ni jedan stećak nije bio u njenoj unutrašnjosti.

Pored ovih grobova, prilikom iskopavanja je pronađen i veliki broj ravnih grobova koji su ukopani u zemlju i pokriveni sedrenim komadima. Većina grobova je bila zidana blokovima od sedre koji potiču sa građevine, bez upotrebe maltera. Pokojnici su sahranjeni u drvenom sanduku ili položeni na dasku.

Pokretni materijal

• Dvije fragmentirane naušnice, datovane od 9. do 11. vijeka
• U grobu ispred pročelja crkve, ozidanom sedrenim blokovima koji potiču sa ruševina crkve, pronađeno 9 novčića (srebrni piccoli) venecijanskih duždeva Giovannia Dandola (1280.-1289.) i Pietra Gradeniga (1289.-1311.).
• Naušnica od posrebrene bronze sa tri bikonične jagode, datovana od 9. do 15. vijeka, bronzani prsten i keramika.
• Pod stećkom br. 29 pronađen je rimski žrtvenik posvećen rimskoj Trijadi, koji je tu najvjerovatnije dospio sa rimskog nalazišta na Ilidži. Natpis na žrtveniku je oštećen i može samo djelimično da se pročita.

Područje je zapušteno, pokriveno visokim samoniklim rastinjem i ne može se sagledati niti utvrditi stanje stećaka, odnosno ostataka crkve. Šire područje pripada vodozaštitnoj zoni.

Literatura

• Šefik Bešlagić, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sarajevo 1982., 87-92. -Izvještaj o probnom kopanju na Crkvini kod sela Vrutci 1960-1961. god
• Tihomir Glavaš, Glasnik Zemaljskog muzeja, Sarajevo 1982., 93-122. -Preromanička crkva u Vrutcima,
• Lidija Fekeža, Margita Gavrilović, Ilidža Sarajevo, Sarajevo 2000., 171-190. -Od dolaska Slavena do pada bosanskog kraljevstva