Temišvar

Temišvar (Timișoara) je grad na zapadu Rumunjske od 319.279 stanovnika, svega par dekada prije 1992. grad je imao - 334,115 stanovnika.

Temišvar Timișoara
Temišvar Temišvar
Grb
Koordinate: 45°45′N 21°13′E
Država	Rumunjska
Okrug	Timiș
Vlast
- gradonačelnik	Dominic Fritz (USR, od 2020)
Površina
- Ukupna	130,5 km²
Visina	89 m
Stanovništvo (2021)
- Grad	319.279
- Gustoća	2.446,5
Vremenska zona	UTC+2 (UTC+3)
Poštanski broj	300001-300990
Pozivni broj	0256 / 0356
Službene stranice www.primariatm
Karta
Temišvar

Temišvar je administrativni centar okruga (judet) Timiș, treći po veličini grad u Rumunjskoj, i privredni, kulturni i politički centar zapadne Rumunjske. Grad se naziva i Malim Bečom jer je veoma dugo bio pod vladavinom Habsburgovaca, pa arhitekturom i ambijentom u centru grada podsjeća na stare dijelove Beča.

Geografske karakteristike

Temišvar leži na zapadu zemlje u banatskoj ravnici duž obala rijeke Begej.

Historija

Arheološkim iskapanjima provedenim u široj okolici grada, otkrivena su neolitska i rimska naselja. Temišvar je historijska prijestolnica Banata, grad u ravnici koju presijeca rijeka Begej, pripada kulturnom miljeu podunavskih gradova.

Prvi dokumentirani srednjovjekovni zapis o gradu je iz - 1212. u kom se on navodi kao rimski castrum Temesiensis. Nju su u 13. vijeku razorili Tatari, ali je njegova citadela za svega nekoliko godina obnovljena, pa se zna da je i bila rezidencija ugarskog kralja Karla I. (1309. - 1342).

Temišvar je tokom 14. vijeka izrastao u utvrdu usred močvarnog kraja.

Grad su osvojili osmanski Turci 1552. godine a Temišvar će pod njihovom kontrolom ostati slijedećih 164 godina (v. Temišvarski pašaluk), i tokom dugogodišnje osmanske vladavine, grad će doživeti ogromne promene u etničkoj strukturi stanovništva. Godine 1582, Temišvar još uvijek ima većinsko mađarsko stanovništvo, a u 17. veku većinu stanovništva čine muslimanski Turci. U istom periodu, u gradu se javljaju i skupine Srba, Jevreja i Roma.

Osmanlije su 1716. poražene kod Temišvara od strane austrijske vojske i tada grad prelazi u austrijske ruke. Grad je oslobodio vojvoda Eugen Savojski u ime Habzburgovaca. Muslimansko stanovništvo se povuklo iz grada sa turskom vojskom i grad je ostao sa svega 600-700 stanovnika. Mađari i Nijemci, buduće dominantno stanovništvo Temišvara, još se nisu počeli naseljavati. Temišvar je brzo postao privredno središte ovog djela Habzburškog carstva. 1718. godine otvorena je prva pivara, a posle toga i pogon za preradu duhana. U periodu 1728/71. vršila je se obaloutvrda i kanalisanje Begeja, koji zapravo postaje kanal i veza grada sa Dunavom. U brzo razvijajući grad doseljava se veliki broj Mađara i Nijemaca, pa grad dobija izrazito etničko i vjersko šarenilo. U ovo vrijeme gradsko jezgro dobija pravilne ulice i trgove, a grade se i današnje barokne crkve svih vjera.

Nakon potpisivanja Požarevačkog mira (1718), Temišvar i taj dio Banata, postaju dio Habsburške monarhije poznat kao Temišvarski okrug, kojim se upravlja iz Beča. U to vrijeme u grad se doseljavaju brojni stanovnici iz raznoraznih dijelova monarhije, a naročito Nijemci iz Švapske.

Temišvar je tokom 1848, izdržao opsadu mađarskih revolucionara, u trajanju od 107 dana.

Nakon Prvog svjetskog rata vojska Kraljevine Srbije okupirala je grad 1919., ali ga je nakon potpisivanja Trianonskog mirovnog ugovora - 1920. morala napustiti i predati Rumunjskoj kraljevini.

Protuvladine demonstracije koje su izbile u Temišvaru između 15. i 17. decembra 1989, izazvale su lavinu koja je nakraju dovela do svrgavanja s vlasti komunističkog vođe Nicolae Ceausescua svega nekoliko dana nakog tih događaja. Katastrofalna greška Ceausescua bila je kad je poslao snage reda i vojske da silom uguše demonstracije, ali su se te snage nakraju udružile sa demonstrantima i okrenule protiv svog nalogodavca (kog su nakraju nabrzninu i ubili).

Demografija

Grad ima dugu multikulturalnu tradiciju i još uvijek ima svoje utjecajne manjine Nijemaca (Švabe), Mađara, Srba i Roma, ali i Talijana, Bugara, Hrvata, Čeha, Slovaka ili čak Lorenaca.

Toponim

Temišvar duguje ime rijeci Timiš (rum. Timiș, antički Tibisis). Kroz grad protječe samo rijeka Begej. Razlog ovome je povezanost i isprepletanost tokova ove dvije rijeke u prošlosti na području grada. Kasnijom kanalizacijom njihovi tokovi su dobili drugačije pravce, koji su do danas u tom obliku.

Rumunjski oblik imena grad je Timișoara (u izgovoru Timišoara s mekim „š“). Srpskohrvatski naziv za grad Temišvar blizak je i duguje podrijetlo mađarskom nazivu Temesvár (mađ. Temes je Tamiš, vár je tvrđava). Nijemci nazivaju dvojako: jedna verzija je Temeschburg,a pomađarena je Temeswar. Banatski bugarski nazivaju ga Timišvár.

Kultura i atrakcije

Karta grada Temišvara iz 1716. godine

Temišvar je kulturno - obrazovni centar zapadne Rumunjske. Grad ima nekoliko visokoškolskih ustanova, od kojih je najznačajniji Univerzitetu Temišvaru, osnovan 1948. Grad ima državni teatar, državnu operu i balet, filharmonijski orkestar i veliku biblioteku. Temišvar ima puno uređenih parkova koji se nižu duž plovnog Begejskog kanala, koji prolazi kroz središte grada.

Naveće znamenitosti grada su monumentalna katolička katedrala podignuta između 1736. - 1773., srpska saborna crkva iz 1748. (obnovljena 1791) i regionalni muzej, smješten u restauriranoj palači iz 14. vijeka.

Temišvar je bio prvi rumunjski grad koji je još 1869. uveo tada još uvijek konjski tramvaj I prvi evropski grad koji je 1884. uveo uličnu električnu rasvjetu sa 731 lampi.

Neke od njegovih zgrada i mostova projektirao je slavni Gustave Eiffel.

Privreda

Grad leži na vrlo plodnom teritoriju, pogodnom za proizvodnju žitarica, a vrlo je razvijen u sektorima poljoprivrede i prehrambene industrije, te i tekstilne i kemijske industrije i na proizvodnji energije. U gradu se proizvodi pivo Timișoreana iz pivare koju je davne 1718. otvorio princ Eugen.

Temišvar je dugo bio poznat kao trgovački centar bogatog poljoprivrednog kraja, ali se vremenom pretvorio u industrijski grad, nakon Drugog svjetskog rata. Danas se u gradu proizvode elektromotori i električni aparati, tekstil, poljoprivredni strojevi i alati, kemikalije, plastika, obuća i prehrambeni proizvodi.

Prijevoz

Temišvar je važno željezničko čvorište, sa sjevernom prugom koja vodi do Arada, Szolnoka, Cegléda i Budimpešte; zapadnu liniju koja vodi prema Vršcu, Pančevu i Beogradu i južnu liniju koja se spušta niz Dunav preko Craiove i Bukurešta. Gradski kolodvor – današnja Gara Timișoara Nord – je izgrađen krajem 19. vijeka i otvoren 1897. Temišvar je prvi rumunjski grad koji je uveo tramvaj, 1869. sa konjskom vučom. Gradska mreža je elektrificirana 1899. godine i danas je četvrta tramvajska mreža u Rumunjskoj, kojom upravlja firma STPT.

Znameniti ljudi

Među značajna imena grada Temišvara mogu se spomenuti: Osman-aga Temišvarski, umjetnik Ludwig Michalek, mezzosopran Margarete Matzenauer, matematičar George Lusztig, atletičarka Iolanda Balaș, književna znanstvenica Marianne Hirsch, umjetnik Adolf Hirémy-Hirschl, pjesnik i filolog Ezra Fleischer, pjesnik Dorin Tudoran, povjesničarka Myriam Yardeni, književnik Wilhelm Stepper-Tristis, pisac Pelbartus Ladislaus iz Temišvara, filolog, povjeničar i teoretičar Károly Kerényi, vojni oficir i pisac Franz Xaver Kappus, povjesničar Alfred von Domaszewski, povjesničar umjetnosti Arnold Hauser, romanopisac Ioan Mihai Cochinescu, novinar Mile Cărpenișan, pjesnikinja Ana Blandiana.

• Mircea Baniciu
• Iolanda Balaş
• Nicu Covaci
• André François
• György Klapka
• Johnny Weissmuller

Gradovi prijatelji

Temišvar je zbratimljen sa slijedećim gradovima:

Graz Shenzhen Mulhouse Rueil-Malmaison Gera Karlsruhe

Szeged Faenza Palermo Sassari Treviso Černivci

Cancún Novi Sad Zrenjanin Nottingham Trujillo

Povezano

• Banat
• Banatska republika

Temišvar na Wikimedijinoj ostavi

Spoljašne veze

• Službene stranice grada Arhivirano 2016-01-11 na Wayback Machine-u (ro)
• Timisoara na portalu Encyclopædia Britannica (en)

Bibliografija

• Barat, Armin, Die königliche Freistadt Temesvar. Eine monographische Skizze, Selbstverlag des Verfassers, Temesvar, 1902.
• Cuțara, Alexandru, Timisoara: An artistic monograph, Amarcord, 1999. ISBN 9739244580
• Bejan, A., Banatul în secolele IV-XII, Ed. de Vest, Timișoara, 1995.
• Dragalina, P., Istoria Banatului de Severin, tom II, Caransebeș, 1900.
• Ilieșiu, Nicolae, Timișoara. Monografie istorică, Timișoara, 1943, Editura Planetarium, ed. a 2-a, ISBN 978-973-97327-8-9
• Kovacshazy, Cécile, Timişoara, la petite Vienne du Banat, Germanica, 43, 2008, str. 105-114.
• Munteanu, Ioan, Munteanu, Rodica, Timișoara. Monografie, Ed. Mirton, Timișoara, 2002, ISBN 973-585-650-6
• Neumann, Victor , The Banat of Timișoara: A European Melting Pot, Scala, 2019.
• Opriș, Mircea, Timișoara. Mică monografie urbanistică, Ed. Tehnică, București, 1987.
• Rieser Hans Heinrich, Temeswar. Eine geographische Beschreibung der Banater Hauptstadt, Sigmaringen, 1992.
• Schatteles, Tiberiu, The Jews of Timișoara: A Historical Perspective, Bucharest, Hasefer, 2014.