Zakoni dvanaest tablica
Zakoni dvanaest tablica (lat. Leges duodecim tabularum) predstavljaju jedinstveni zakon koji se nalazio u temeljima antičkog rimskog prava.
Postanak: legenda i istorija uredi
Prema analističkoj istoriografskoj tradiciji, 452. god. st. e. patriciji i plebejci dogovorili su se da se izabere komisija od deset ljudi koja će u pisanom obliku kodifikovati važeće pravne običaje. Ova komisija je nazvana Decemviri legibus scribundis consulari imperio (= "Desetorica sa konzulskom vlašću za pisanje zakona"), pri čemu decemvir u latinskom označava člana bilo koje desetočlane komisije. Takođe je dogovoreno da se tokom rada na kodifikaciji suspenduju svi drugi magistrati, te da na rad komisije ne budu dopuštene žalbe.
Prva desetočlana komisija, koja je bila sastavljena isključivo od patricija i na čijem se čelu nalazio Apije Klaudije Kras Inregilski Sabinski (lat. Appius Claudius Crassus Inregillensis Sabinus), stupila je na dužnost 451. god. st. e. Decemviri su centurijatskoj skupštini podneli na usvajanje kodeks zakona uklesanih na 10 tablica.
Zbog uspeha ove prve komisije, za 450. godinu st. e. bila je izabrana nova komisija od deset članova, koja je dodala još dve tablice i tako završila ono što je od tada poznato kao "Zakoni dvanaest tablica". Međutim, ovi drugi decemviri počeli su se ponašati kao tirani i zadržali su vlast i posle isteka svog mandata. Na kraju su bili svrgnuti kada je jedan od njih pokušao da liši slobode nevinu devojku po imenu Verginiju, što je izazvalo takav bes naroda da je došlo do druge secesije plebejaca.
Zakoni su bili urezani na 12 bronzanih ploča (tabulas...in aes incisas, kaže Tit Livije u III, 57) te javno izloženi na Rimskom forumu. Neki ispitivači, međutim, smatraju da su ploče prvo bile od drveta, a da je tekst tek kasnije prenet na broznane tablice. Odredbe ovih zakona ticale su se pravne procedure, poništavanja dugova, očinske vlasti nad decom, imovinskih prava, nasleđivanja, pogrebnih ceremonija i različitih većih i manjih prekršaja. Mada su mnoge odrebe ovih zakona vremenom prevaziđene i kasnije bile modifikovane ili zamenjene, Zakoni dvanaest tablica su predstavljali osnovu celokupnog potonjeg rimskog građanskog prava.
S obzirom da ovi zakoni, kako se čini, nisu imali nikakvih posebnih odredbi koje su se ticale konzulske vlasti, analističko objašnjenje za kodifikaciju izgleda sumnjivo. Priča o drugim decemvirima najverovatnije predstavlja invenciju analista modelovanu prema vlasti tridesetorice tirana u atinskoj istoriji. Priča o Verginiji je takođe modelovana prema priči o Lukreciji i proterivanju poslednjeg rimskog kralja. Stoga se druga secesija plebejaca, koja je integralni deo te priče, ne može smatrati istorijskom. Na osnovi dostupnih podataka, ne može se reći da li su uzroci kodifikovanja zakona bili socijalno-ekonomske prirode. Rim je bio grad u usponu, i možda mu je jednostavno bio potreban sistematski kodeks zakona.
Članovi prve desetočlane komisije za pisanje zakona (451. st. e.):
- Apije Klaudije Kras Inregilski Sabinski, konzul (Appius Claudius Crassus Inregillensis Sabinus),
- Tit Genucije Augurin, konzul (Titus Genucius Augurinus),
- Tit Veturije Kras Cikurin (Titus Veturius Crassus Cicurinus),
- Gaj Julije Julo (Gaius Iulius Iullus),
- Aulo Manlije Vulzon (Aulus Manlius Vulso),
- Servije Sulpicije Kamerin Kornut (Servius Sulpicius Camerinus Cornutus),
- Publije Sescije Kapiton Vatikanski (Publius Sestius Capito Vaticanus),
- Publije Kurijacije Fist Trigemin (Publius Curiatius Fistus Trigeminus),
- Tit Romilije Rok Vatikanski (Titus Romilius Rocus Vaticanus),
- Spurije Postumije Albo Regilski (Spurius Postumius Albus Regillensis).
Članovi druge desetočlane komisije za pisanje zakona (450–449. st. e.):
- Apije Klaudije Kras Inregilski Sabinski (Appius Claudius Crassus Inregillensis Sabinus),
- Marko Kornelije Maluginski (Marcus Cornelius Maluginensis),
- Marko Sergije Eskvilin (Marcus Sergius Esquilinus),
- Lucije Minucije Eskvilin Augurin (Lucius Minucius Esquilinus Augurinus),
- Kvint Fabije Vibulan (Quintus Fabius Vibulanus),
- Kvint Petelije Libon Vizol (Quintus Poetelius Libo Visolus),
- Tit Antonije Merenda (Titus Antonius Merenda),
- Cezon Duilije Longo (Caeso Duillius Longus),
- Spurije Opije Kornicen (Spurius Oppius Cornicen),
- Manije Rabulej (Manius Rabuleius).
Istorija teksta uredi
Originalni tekst Zakona nije nam sačuvan, već samo oko četrdeset citata i odlomaka koje prenose pravnici carskog doba i neki drugi pisci. Celokupno rimsko običajno pravo zasnivalo se tom "izvoru sveg rimskog javnog i privatnog prava" (fons onmnis publici privatique iuris, Liv. III, 34), a još je Ciceron tekst zakona morao u školi učiti napamet. Neki ispitivači, međutim, smatraju da su zakoni nastali kasnije no što tvrdi tradicija, u 3. veku st. e. Antički izvori dalje tvrde da su ploče bile uništene prilikom provale Gala u Rim (390. st. e.) te da je tekst nakon odlaska Gala rekonstruisan. Na prigovor nekih istraživača da u 5. veku st. e. rimsko društvo nije bilo na dovoljno visokom stupnju kulture i civilizacije da bi proizvelo takvo pravno i knijiževno delo, odgovara se citatom iz Livija (III, 31) prema kojem su decemviri bili poslali poslanike u Atinu da se upoznaju sa Solonovim zakonima i zakonima (instituta, mores iuraque) drugih grčkih gradova.
Tokom doba rimske republike tekst Zakona je nesumnjivo dopunjavan i doterivan, ali ono osnovno što se sačuvalo do Ciceronovog doba očito je iz ranog perioda republike. O tome svedoče jezički arhaizmi u sačuvanim citatima (im = eum, escit = est, com = cum, infinitivi na -ier) te stare okrutne kazne koje se predviđaju, npr. da se krivac živ spali, da se osuđenik baci s Tarpejske stene. Tu je i stari princip "oko za oko": Si membrum rapit, ni cum eo pacit, talio est (=" Onome ko drugom prelomi ud, a s njim se ne nagodi, neka bude tako").
Zakoni dvanaest tablica nikada nisu bilo zvanično ukinuti tokom trajanja rimske države, ali je njihova vrednost postepeno derogirana donošenjem novih zakona koji su menjali odredbe dvanaest tablica.