Temerin
Temerin je grad i središte istoimene opštine u Srbiji, Vojvodini. Stanovništvo Temerina broji oko 19 hiljada, a cela opština oko 28 hiljada. Opština Temerin se sastoji iz mesta Temerin, Bački Jarak i Sirig.
| Temerin | |
|---|---|
|
| |
 Grb | |
| Osnovni podaci | |
| Država |  Srbija
|
| Pokrajina | Vojvodina |
| Upravni okrug | Južnobački |
| Opština | Temerin |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo (2022) | ▲ 19661 |
| Gustina stanovništva | 174 st./km² |
| Geografija | |
| Koordinate | 45°24′19″N 19°53′13″E / 45.405166°N 19.886833°E |
| Nadmorska visina | 79 m |
| Površina | 110,6 km² |
  Temerin Temerin (Srbije) | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski kod | 23232 21235 21236 |
| Pozivni broj | 021 |
| Registarska oznaka | NS |
Koordinate: 45° 24′ 19" SGŠ, 19° 53′ 13" IGD
Položaj, granice i veličina uredi
Teritorija opštine Temerin se nalazi u jugoistočnom delu Bačke. Sa istočne strane se graniči sa opštinom Žabalj, sa severa sa opštinom Srbobran, opštinom Vrbas na zapadu i gradom Novim Sadom na jugu.
Najveći značaj za razvoj Temerina ima blizina najravijenijeg centra u Vojvodini – Novog Sada. Teritorija opštine Temerin pokriva površinu od oko 170 kvadratnih kilometara i ima oblik nepravilnog trapeza, pružajući se u smeru severozapad-jugoistok. Duža osnovica, koja pokriva pravac Sirig-Temerin je duga 14 kilometara, a kraća osnovia u pravcu Bački Jarak-Temerin je dugačka 11 kilometara. Granice opštine su veštačke linije, većinom pravolinijske. Jedina prirodna granica je ona na severoistočnoj strani koja prati tok reke Jegrička. Na jugoistočnoj strani granica je povučena nasipom zvani Rimski šanac II.
U odnosu na reljef Vojvodine, cela teritorija opštine Temerin se nalazi na južnom delu Bačke lesne zaravni. Ona ostavlja utisak skoro sasvim ravne površine. Reka Jegrička teče kroz severni deo opštine sa nekoliko manjih kanala-pritoka. Utvrđeno je prisustvo termomineralnih voda. Sastav tla je vrlo ujednačen i plodnost je prirodno visoka. Različiti tipovi černozema dominiraju površinom opštine. Duž obale reke su močvarne vrste zemljišta i slatine.
Opština Temerin ima tri naselja: Temerin, Bački Jarak i Sirig, a teritorija je podeljena u četiri katastra: Temerin, Bački Jarak, Sirig i Kamendin. Geografski položaj opštine Temerin je vrlo povoljan. U meridijanskom pravcu je seku tri važna puta. Najvažniji je međunarodni put E-75 koji vodi od Novog Sada do Subotice i dalje ka Mađarskoj. Deo puta Novi Sad-Srbobran, koji seče zapadni deo opštine Temerin, je pušten u upotrebu 1984. Drugi važni put je put M-22 (od nedavno međunarodni put E-5), koji ima skoro isti pravac. M-22 vodi malo istočnije od puta E-75 i prolazi kroz Sirig. Treći put je regionalnog značaja (R120) i ide kroz Novi Sad, Bački Jarak i Temerin i vodi ka Bečeju, Senti i Kanjižu. U Sirigu i Temerinu, sva tri puta preseca regionalnu put R-104 koji ide u pravcu Odžaci-Zmajevo-Sirig-Temerin-Žabalj. Od odavde glavni put vodi preko Tise u Zrenjanin i druge gradove u Banatu. Kroz jugoistočni deo opštine i dva njena naselja ide železnička pruga od Novog Sada ka Žablju, Bečeju i Senti.
Istorija Temerina uredi
U pisanim dokumentima, Temerin se prvi put spominje 1332. papskoj priznanici upućenoj Laurentiju de Temeriju, katoličkom župnom svešteniku, zbog plaćanja papskog poreza. Temerin je bio deo kraljevine Ugarske (лат. 'Regnum Hungariae', мађ. Magyar Királyság) do Mohačke bitke 1526. Nakon te godine je deo Otomanskog carstva. U to vreme se u u Bačku i Temerin doseljava srpsko stanovništvo.
Prva zapisana imena srpskog stanovništva su u Segedinskoj knjizi koja datira iz 1560/1561. Ime lokalnog kneza je bilo Radica Stepana. Bilo je 20 kuća koje su plaćale porez, a ceo prihod od feudalnih poreza je bio 5.922 akče.
Prema D. Ruvarcu, 1722. Temerin je bio srpsko naselje sa 183 srpske kuće i tri pravoslavna sveštenika: Miško, Mihajlo i Petar. Broj kuća se konstantno povećavao. 1769. je bilo 208 kuća, 1773. je bilo 183, a 1786. je bilo 215 srpskih kuća. Te godine je pet pravoslavnih sveštenika živelo i radilo u Temerinu; dvoje njih je vršilo versku službu.
Prva vojna mapa naselja potiče iz istog perioda i pokazuje da se naselje nalazilo u obliku krive oko močvare zvane Grisina bara, da je imalo četiri reda kuća i da je bilo okruženo 13 kilometara dugim jarkom. Prema dokumentu koji je uradio sud iz 1772. u kom je pisalo: ”ovde je 30 godina stara škola”, što znači da je škola iz 1742. ”Ovde se može naučiti čitanje, pisanje, crkvene pesme i molitve”. Sve školske troškove je plaćala opština koja je takođe plaćala učitelja; jedan sveštenik se za to brinuo.
Temerinski knez u 1720. je bio Radojica Parastinac, 1725/26 je bio Josim Ratković, a 1730 je bio Mladen Kusovin. Nakon 1770, lokalni knez je bio Gaja Grujić koji je ostao na ovoj dužnosti nekoliko godina. Činjenici da je Temerin bio bogato mesto svedoči velika i lepa pravoslavna crkva posvećena Hristovom vaznesenju u raj. Ona se nalazila na početku današnje Bosanske ulice, na njenoj desnoj strani, gde su sada kuće od brojeva 2 do 10.
Vojne karte i religijske knjige iz te crkve dokazuju postojanje crkve. Neke od njih se još uvek čuvaju u crkvi Hristovog vaznesenja u raj u selu Đurđevo. Crkva je bila sagrađena od cigli (što je veoma važno jer je većina seoskih crkvi bila od drveta). Dimenzije crkve su bile: dužina 17 metara, širina 6,5 metara, a zidovi su bili visoki skoro 6 metara. Crkva je imala zvonik, sagrađen iza glavne građevine, sa 11 specijalnih prozora sa gvozdenim rešetkama na njima. Johan Miler je sagradio crkvu uz pomoć Visariona Pavlovića, vladike Bačko-Segedinske eparhije.
Među crkvenim đacima je bio jedan od najvažnijih ljudi iz Temerina, pisac, profesor teologije, poliglota i gornjokarlovački vladika Lukijan Mušicki, koji je rođen u Temerinu 1777. On je bio prijatelj i saradnik Vuka Stefanovića Karadžića (on je dodao slovo ”đ” u Vukovu azbuku).
Najveći deo ondašnje Bačke je bio Komorski posed. 1796, Komora je prodala Temerin i Bački Jarak grofu Šandoru Sečenu za 80.000 forinti. Organizovano ponovno naseljavanje Temerina od strane Mađara je počela 1782, a naseljavanje Nemaca je počelo 1787. Te godine su oni osnovali i naselili Bački Jarak, mesto koje je do tada bila pustara u Bačkoj. Grof Šandor Sečen je pokušao da pretvori Srbe u svoje kmetove što je rezultiralo četvorogodišnjim pokušajem (od 1796 do 1800) da se Temerin pripoji Vojnoj Krajini i najbližem Šajkaškom bataljonu. Ovaj pokušaj je propao i 21. jula 1799. Srbi su odlučili da se isele iz Temerina. Delegacija koju je poslala okružna komisija je zaustavila njihov pokušaj odlaganjem seobe. Istog dana komisija je napravila dokument velikog značaja. Dokument se zvao popis svih pravoslavnih porodica iz Temerina koji su krenuli u seobu ka vojnom bataljonu u pustoj Paškoj oblasti. Ovaj važan dokument je sadržao imena 178 glava porodica koji su se selili. Nakon par meseci broj iseljeničkih porodica se popeo na 210 porodica i 1.610 živih duša. U proleće 1800, oni su srušili svoje kuće i svoju crkvu i odneli sav građevinski materijal u Pašku oblast gde su osnovali novo mesto nazvano Đurđevo. Ime je dato jer su preselili na dan svetog Đorđa-Đurđevdan. Samo pet godina kasnije, sagradili su novu, veću crkvu od materijala koji su sami doneli. Posvetili su novu crkvu Hristovom vaznesenju u raj, isto kao i ona u Temerinu. Jedna generacija je sagradila dve velike crkve u samo 56 godina. Narednih 120 godina, Temerin je bio bez Srba.
Grof Sečen je naredio izgradnju vrlo raskošne palate, nazvane Kaštel, koji je danas u državnom vlasništvu. Sada je ona dom srednje tehničke škole.
Porodica Sečen je prodala Temerin i Kaštel trgovcu Antalu Fernbahu iz Apatina. Ana i Petar Fernbah su bili njegovi naslednici i držali su kompletan Temerin sve do agrarne reforme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca iz 1920. 1799. Temerin je proglašen gradom i dato mu je pravo da održi 4 stočna vašara godišnje. Sadašnja katolička crkva - koja se nalazi u centru Temerina - sagrađena je 1804, a stara škola 1835. Burna vremena iz 1848 nisu poštedela Temerin. U sukobu je spaljen u potpunosti i stanovnici su se preselili na sever, u Bačku Topolu, Mali Iđoš, Čantavir i druga naselja. Nakon 2-3 godine, većina njih se vratila svojim domovima.
2. jula 1899. sagrađena je železnička pruga Novi Sad-Temerin-Bečej i puštena je u upotrebu železnička stanica u Temerinu. Ovo je započelo industrijski razvoj Temerina, puštajući u rad fabriku cigala i prvi mlin na paru. Temerin je ubrzo postao jedan od najvažnijih trgovačkih centara jugoistočnog dela Bačke.
Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca je označilo novi period u istoriji i ekonomiji mesta. Posed Fernbahovih je bio jedan od meta agrarne reforme. Poljoprivredne vlasti iz Beograda i Novog Sada su doneli novi zakon, kolonizujući seljake iz Novog Sada i njegove okoline. 1920. je počelo stvaranje nove dobrovoljačke kolonije južno od Temerina, 18 kilometara severno od Novog Sada i pored puta Novi Sad-Bečej-Senta. U uspomenu na staro srpsko naselje u Temerinu, doseljenici su nazvali njihovo novo naselje Staro Đurđevo 1929. U početku je imalo 42 porodice, a sada je izraslo u mesto sa više od 1.100 domaćinstava i oko 4.000 stanovnika.
1927, između dva rata, Temerin je dobio električnu energiju.
Etničke grupe uredi
Prema popisu iz 1900 g. u Temerinu je živeo 9518 stanovnika, u 1600 kuća. Prema maternjem jeziku: 8711 Mađara, 787 Nemaca, 13 Srba, 9 Slovaka.
Nacionalna struktura opštine Temerin preme popisu iz 2002 .je:
- Srbi = 18.155 (64,2%)
- Mađari = 8.341 (29,49%)
- Jugosloveni = 407 (1.44%)
Nacionalna struktura mesta Temerin prema popisu iz 2002.
- Srbi = 9.660 (50,27%)
- Mađari = 8.187 (42,61%)
Sva tri naselja u opštini imaju većinsko srpsko stanovništvo.
Populacioni-demografski trendovi u opštini Temerin uredi
Danas, opština Temerin je višenacionalna zajednica da 16 narodnosti i oko 28.300 stanovnika. Trend rasta stanovništva područja Temerina je vrlo specifičan. Tokom poslednjih par vekova, broj stanovnika se povećao za 72%.
Seobe su u velikom delu uticale na strukturu stanovništva Temerina. 1800. Srbi su sa 1.610 stanovnika i 210 porodica napustili selo i osnovali novo oko 20 kilometara istočno od Temerina. Danas se ono zove Đurđevo i nalazi se pored Žablja. To je ostavilo Temerin bez Srba sve do 1920. Te godine su dobrovoljci osnovali novo naselje zvano Staro Đurđevo, koje je sada mesna zajednica opštine Temerin. 1991 je imalo 3.718 stanovnika, a danas više od 4.000 ljudi živi tamo.
Bački Jarak, do 1944. naseljen većinom Nemcima, je tokom 1946-47 naseljen kolonistima, većinom iz Bosne i Hercegovine. Doseljeno je 2 276 stanovnika, da bi kao najbliže naselje Novom Sadu brzo povećao broj stanovnika koji danas dostiže 6000 (1991).
Sirig je takođe doseljenički jer u njemu doseljeno stanovništvo (do 1961) čini 63,0%. Sirig je takođe kolonizovan, u ovom mestu 63% stanovnika su kolonisti. Tokom šezdesetih i sedamdesetih, nekoliko stotina porodica iz sela Vrbljani (opština Ključ), Bosna i Hercegovina) se doselilo u Staro Đurđevo. Razlog za to je bila ekonomska situacija.
Sam Temerin je jedno od mesta gde su starosedeoci apsolutna većina. 1961. 9447 stanovnika je bilo u ovoj kategoriji, samo su trećina (3.258) bili doseljenici. Prema popisu iz 1991, Temerin ima 8.174 domaćinstva; 3.059 od tog broja su poljoprivredna domaćinstva sa 8.595 soba. Staro Đurđevo(3.718 stanovnika) je čak premašilo Sirig (2.546 stanovnika). Konačno, građanski rat na teritoriji bivše SFRJ je doveo do značajnih promena u nacionalnoj strukturi opštine. Temerin je bio poslednja stanica za 9.650 izbeglica, 4.950 još uvek živi tamo. Ove promene su dovele broj stanovnika do 30.000 1999.
Priroda uredi
Reljef uredi
Teritorija opštine Temerin je ravna površina sa skoro zanemarljivim razlikama u visini. Cela površina opštine Temerin se nalazi na istočnom delu Bačke lesne zaravni. Nadmorska visina varira od 81 do 83 metara. Monotonost Bačke ravnice narušavaju samo usamljeni brežuljci i korita malih rečnih tokova.
Klima uredi
Pošto je deo Panonske nizije, opština Temerin ima njene klimatske osobine. Panonska nizija je dosta udaljena od Jadranskog i Sredozemnog mora na jugu i Atlantskog okena na zapadu. Ove udaljenosti su još veće zbog Dinarskih i Alpskih planinskih venaca koji sprečavaju da vlažne vazdušne struje dođu od mora i okeana. Vazdušne struje i promene vremena tokom godine su izazvane zbog nejednakog zagrevanja Zemljine površine i različitog atmosferskog pritiska iznad Jadrana, Mediterana, Atlantika i širokog evro-azijskog kopna. Vodene površine izazivaju proboj vlažnih vazdušnih masa u Panonsku niziju, a kopnene mase sa severa i istoka uticaj suvog, vrlo hladne vazdušne struje tokom zime i vrlo toplih vazdušnih struja tokom leta. Pod uticajem svih ovih uslova, Panonska nizija ima najkontinentalniju klimu u Srbiji.
Reke uredi
Nema više prirodnih vodenih tokova na teritoriji opštine Temerin, svi su pretvoreni u kanale i uključeni u hidrosistem Dunav-Tisa-Dunav tako da se mogu koristiti za odvodljavanje i za poljoprivredne svrhe.
Jegrička je najveći vodeni tok u južnom delu Bačke lesne zaravni i području opštine Temerin. Jegrička je duga 64,5 kilometara i uliva se u Tisu sa desne strane. Rečni tok se formirao tokom holocena, najmlađeg perioda istorije Zemlje. U tom periodu, zemlja u južnom delu Bačke se spustila, stvorivši liniju koju je kasnije nasledio rečni tok.
Jegrička se stvara od voda iz nekoliko bara iz okoline Despotova, Silbaša, Paraga, Ratkova i Pivnice. Reka ulazi u teritoriju Temerina sa zapadne strane, iz opštine Vrbas. Deo Jegričke koji prolazi kroz opštinu Temerin je dug 18 kilometara, što je 28% ukupne dužine. Reka protiče oko jedan kilometar severno od Siriga i oko 2 kilometra severno od Temerina. Na mestu gde ona seče put Temerin-Bečej je postala granica opština.
Termomineralni izvori uredi
Termomineralne vode su utvrđene u Temerinu još 1914. godine kada je počelo i njihovo korišćenje. Tada je u jugoistočnom delu naselja izbušen bunar dubine 417m. Ovaj bunar proseca kvartarne i paludinske sedimente i daje vodu temperature 27 celzijusovih stepeni. Količina vode je iznosila 397 litara u minuti, a kasnije je nešto smanjena. Budući da su ove vode prisutne i na dubini 200-1.000 metara u centru Temerina, Naftagas iz Novog Sada je u toku 1968. godine izradio istražnu bušotinu duboku 2.004,5 metara.
Hemijsku analizu je 1979. godine izvršio Institut za fiziku Univerziteta u Novom Sadu i utvrdio slabo-alkalnu reakciju ( rN- 7,8), ukupnu mineralizaciju 2,669 grama po litru, karakteristični joni su natrijum (0,708), hidrokarbonat (1.512) i hlor (0,337). Od lekovitih sastojaka utvrđeno je prisustvo joda, broma, fluora, litijuma i stroncijuma. Analize su utvrdile i sadržaj ugljendioksida u vodi. Prisutan je bio i metan koji se nakon izdvajanja koristio za zagrevanje vode i prostorija.
Ovaj termomineralni izvor koristi se i danas u savremenom kadskom kupatilu. Sličan sastav i mineralizaciju ima i bušotina kraj olimpijskog bazena i sportske hale čija voda se koristi za topli otvoreni termomineralni bazen (temperatura oko 37 celzijusovih stepeni), sa dubine od 690 metara. Ove bazene koriste i građani Novog Sada, Žablja, Kisača, Petrovca i svih okolnih naselja.
