Žene u ranom hrišćanstvu
Žene u ranom hrišćanstvu su igrale bitnu ulogu, koja se vremenom umanjivala kako je patrijarhat jačao u pokretu. U najranijim godinama hrišćanski pokret je pokazivao izrazitu otvorenost prema ženama.
Za razliku od nekih drugih učenja tog vremena, Isusova poruka je posebno privukla žene. Isus je objavljivao dolazak carstva Božijeg, u kome neće biti nepravde, patnji ni zla, u kome će svi biti ravnopravni. To se pokazalo kao posebno privlačna poruka za one koji su u tom periodu bili podređeni, uključujući i žene. Neki od prvih protivnika među Helenima, uključujući Celza, ocrnili su tu hrišćanstvo tvrdeći kako je načinjeno uglavnom za one nižeg statusa: decu, robove i žene.[2]
Tokom 2. veka, razvila dva potpuno različita modela odnosa među polovima u hrišćanskim zajednicama.[2] Neke zajednice (nazvane gnostičkim) naglašavaju važnost žena i priznaju im da bitnu ulogu u crkvi, dok druge (nazvane ortodoksnim) smatraju da žene treba da ćute i da budu potčinjene muškarcima. S tim je povezano i shvatanje Boga: gnostici su opisivali Boga i ženskim i muškim atributima, a princip jednakosti muškaraca i žena primenjivali na društvene i političke strukture svojih zajednica. Ortodoksni su opisivali Boga isključivo muškim atributima, i zagovarali prevlast muškaraca nad ženama kao božanski utvrđen poredak stvari.[3]
Podržavljenjem hrišćanstva u 4. veku i potiskivanjem heterodoksnih struja, patrijarhalni odnos prema ženama je preovladao u narednim stolećima.
Žene u Isusovoj zajednici uredi
Sam Isus nije razdvajao muškarca i ženu.[4] Štoviše, on je kršio jevrejske običaje time što je otvoreno razgovarao sa ženama i uključio ih među svoje pratioce.[3] Naime, ženama u jevrejskim zajednicama je bilo uskraćeno aktivno učešće u bogosluženju, obrazovanju i društvenom i političkom životu izvan porodice.[5][6][7] U ranim hrišćanskim spisima se pominju brojne Isusove učenice i sledbenice, među kojima su: Saloma, Marija Magdalena, Marija Kleopova, Marta, Jovana, Suzana, Arsinoja i druge.
Luka daje podatak da je grupa žena bez prestanka sledila Isusa na njegovom putovanju. One su otišle za njim, ostavljajući kuće, porodice, rođake, svoja sela, svakodnevni život – i ostale s njim, slušajući, pričajući, putujući, pružajući dobra i služeći, ukratko živeći s njim.[8] Lukino jevanđelje pominje imenom tri žene – Marija Magdalena, Jovana i Suzana - kao i „mnoge druge“:
A, zatim, Isus putovaše kroz gradove i sela i objavljivaše i obznanjivaše dobru vijest o carstvu Božjem. Dvanaestorica bijahu s njim, i takođe žene koje bijahu izliječene od zlih duhova i bolesti: Marija, zvana Magdalena, iz koje bijaše izišlo sedam zlih duhova, Jovana, žena Herodovog nadstojnika Huze, Suzana i mnoge druge koje ih pomagaše svojim dobrima.
– Evanđelje po Luki, 8.2-3
Ženske učenice su sledile Isusa na kraju sve do krsta, gde su ga, kao jedini verni svedoci, gledale kako umire. Iako hrišćanska crkva ni jednu od ovih žena ne ubraja u apostole, najviši ugled među njima uživa Marija iz Magdale koju pravoslavna crkva smatra ravnoj apostolima. Apokrifni spis Sofija Isusa Hrista pominje Isusovih "dvanaest učenika i sedam žena" koji su ga sledili i nakon uskrsnuća:
Nakon što je (Isus) ustao iz mrtvih, njegovih dvanaest učenika i sedam žena nastaviše da ga slede i odoše u Galileju...
Spis prenosi i da je Spasitelj rekao učenicima: „Dadoh vam vlast nad svim stvarima kao deci Svetlosti [ne sinovima! M.V.]...“ [8]
Žene u hrišćanstvu 1. veka uredi
Deset do dvadeset godina posle Isusove smrti neke žene su držale vodeće položaje u lokalnim hrišćanskim grupama, kao proročice, učiteljice i propovednice; a muški i ženski hrišćani su zajedno sedeli prilikom bogosluženja.[3] Djela Apostolska opisuju zajedničku molitvu prvih hrišćana:
Svi oni jednodušno prebivahu u molitvi i moljenju, sa nekim ženama, i sa Marijom, majkom Isusovom, i sa braćom njegovom.
– Djela Apostolska, 1:14
Muškarci i žene su boravili zajedno, a ispovest se vršila javno, pred celom zajednicom. Ovi prvobitni hrišćani su živeli zajedno u zajednici dobara koja se često naziva hrišćanski komunizam:
Oni bejahu istrajni u učenju apostolskom, u zajednici, u deljenju hleba i u molitvama. Svi koji primiše veru bejahu zajedno i imaše sve zajedničko. Oni prodavaše svoja imanja i svoja dobra, i deliše cenu između sebe, prema potrebama svakog.
– Dela Apostolska 2:42-45
Prilikom obreda uvođenja u hrišćanstvo osoba koja je predsedavala po ritualu je izjavljivala da »u Hristu ... nema ni muškog ni ženskog«.[9] Pavle u Poslanici Galaćanima navodi tu izreku koje spada u raniju tradiciju i odobrava rad žena koje on priznaje kao đakone i saradnike.[10] Pavlove poslanice pružaju obilje dokaza da su žene igrale istaknutu ulogu u crkvama Pavlovog vremena.[2] Na kraju poslanice Rimljanima, on šalje pozdrave raznim članovima rimske zajednice (poglavlje 16). Pavle tu, na primer, pominje Febu, koja je đakonesa (ili sveštenica) u crkvi u Cenkri i pokroviteljka samog Pavla, kojoj on poverava zadatak da odnese njegovu poslanicu u Rim (stihovi 1-2). I tu je Priska, koja je zajedno sa svojim mužem Akvilom odgovorna za misionarski rad među neznabošcima i koja izdržava hrišćansku zajednicu u svojoj kući (stihovi 3-4; zapaziti da se ona pominje prva, a ne muž). Tu je Marija, Pavlova koleginica koja radi među Rimljanima (st. 6); tu su takođe i Trifena, Trifoza i Persis, žene koje Pavle naziva svojim „saradnicama" u evanđelju (st. 6, 12). A tu su i Julija i majka Rufusova i Nerejeva sestra, koje sve izgleda imaju istaknut položaj u društvu (stihovi 13, 15).[2] A najupečatljivije od svega je što on pozdravlja jednu ženu, Juniju, kao istaknutog apostola, starijeg od njega u pokretu.[11]
Međutim, iako je priznavao žene kao sebi ravne »u Hristu«, nije zastupao njihovu društvenu jednakost. U Poslanici Korinćanima Pavle kaže: »... žene treba da ćute u crkvama. Jer se njima ne dozvoljava da govore, nego treba da budu potčinjene. Sramotno je za ženu da govori u crkvi.« (I 14, 34) Već krajem 1. vijeka Klement Rimski piše neposlušnoj crkvi u Korintu da žene treba da »ostanu u pokornosti« svojim muževima.[12]
Žene u hrišćanstvu 2. veka uredi
Uprkos društvenoj aktivnosti žena u najranijoj fazi hrišćanstva, većina ortodoksnih hrišćanskih crkvi u 2. veku protivila se težnji ka jednakosti muškaraca i žena. Sredinom drugog veka — u vreme borbe sa gnostičkim hrišćanima — pravoverne zajednice su počele da uvode odvajanje žena od muškaraca prilikom bogosluženja.[13] Krajem drugog veka učešće žena u bogosluženju bilo je izričito osuđivano: grupe u kojima su žene i dalje bile na vodećim položajima žigosane su kao jeretičke.
Iako od 2. veka u katoličkoj crkvi žene nisu imale ulogu proroka, sveštenika i episkopa, one su zauzimale istaknuta mesta u raznim ranohrišćanskim zajednicama. Markion je izazvao gnev pravovernih savremenika postavljanjem žena na položaje sveštenika i biskupa ravnopravno sa muškarcima. Gnostička učiteljica Markelina putovala je u Rim kao predstavnik karpokratske grupe i "odvela mnoge pogrešnim putem." [14] Ona se pozivala na izravnu predaju unazad do Marije, Marte i Salome.[15] Novo proroštvo, nazvano i montanizam, masovni hrišćanski pokret iz druge polovine 2. veka, je imalo dve žene, Prisku i Maksimilu, za osnivačice pokreta. U njihovim crkvenim općinama žene su bile u redovima klera, ne samo kao đakonise (što je bilo i u ostaloj Crkvi) nego i kao prezbiteri i biskupi.[16] U gnostičkim grupama, kao što je bila valentinska, žene su smatrane ravne muškarcima; neke su bile poštovane kao proroci; druge su radile kao učitelji, putujući propovednici, iscelitelji, sveštenici, možda čak i biskupi.[3]
Izuzetak pravovernom pravilu predstavlja stav poštovanog oca crkve, Klementa iz Aleksandrije. Klement piše u Egiptu oko 180. godine, a njegovi radovi pokazuju kako se elementi gnostičkog mišljenja mogu uklopiti u pravoverno učenje. Klement opisuje Boga muškim i ženskim atributima, a opisujući ljudsku prirodu, kaže:
Muškarci i žene su podjednako savršeni i treba da prime isto iskustvo i istu disciplinu. Jer, naziv »čovečanstvo« je zajedničko za muškarce i žene; a za nas »u Hristu« ne postoji ni muško ni žensko.[17]
Podstičući žene da učestvuju sa muškarcima u životu zajednice, Klement daje spisak žena čijim se dostignućima divi, u kojem se nalaze Judita, koja je uništila neprijatelja Izraela, kraljica Ester, koja je spasla narod od genocida, Arignota, spisateljica, Temista, epikurejski filozof, i mnoge druge slavne filozofskinje, pesnikinje i slikarke.
Međutim, Klementovo zalaganje da crkva prihvati ženski element i aktivno učešće žena, nije naišlo na prihvatanje. Većina je prihvatila stav Klementovog savremenika Tertulijana:
Ženi nije dozvoljeno da govori u crkvi, niti joj je dozvoljeno da podučava, krštava, daje (pričest), niti da traži za sebe učešće u bilo kojoj muškoj funkciji — naročito sveštenički položaj.[18]
Ovakvo mišljenje je nastavilo da preovladava u većini hrišćanskih crkava u narednim vekovima.
Rasprave u literaturi 2. i 3. veka uredi
Krajem 2. veka, pitanje položaja žena u hrišćanstvu se pokazalo "eksplozivno sporno".[3] Sukobljene strane (ortodoksni i gnostici) su pribegle pisanju polemičke literature, koja navodno potiče od apostolskih vremena, tvrdeći da iznose prave apostolske poglede o toj temi.
Evanđelje po Mariji iz 2. vijeka, jedino sačuvano ranohrišćansko evanđelje pisano u ime žene[19], sadrži sukob Marije s Petrom, scenarij koji također nalazimo u Evanđelju po Tomi, Pistis Sofiji i Evanđelju po Egipćanima. Apokrifni hrišćanski tekstovi su kroz sukob Marije i Petra opisivali sukob žena vjernica sa vođama ortodoksne zajednice koji su smatrali Petra svojim predstavnikom. Nakon što Petar ismeva Marijinu tvrdnju da je videla uskrslog Isusa i da joj je otkrio tajno učenje, Levi se uključuje kako bi posredovao u raspravi:
Petre, oduvek si bio preke naravi. Sad vidim da se boriš protiv žene kao neprijatelja. Ako ju je Spasitelj načinio dostojnom, ko si ti da je odbaciš? [20]
Spasiteljev dijalog iz 2. veka ubraja Mariju među tri učenika izabrana da prime Isusovo tajno učenje, i opisuje je kao »ženu koja je spoznala Sve«.[21] Pistis Sofia takođe sadrži sukob Petra i Marije. Ovde Petar pokušava da ućutka Mariju jer istiskuje prioritet Petra i apostola, nakon čega Marija izjavljuje da Petar "mrzi ženski rod".[22] Isus zaključuje raspravu napominjući da koga god Duh nadahnjuje, božanski je određen da govori, bilo da je muškarac ili žena.[3] Evanđelje po Filipu iz 3. veka govori o Mariji Magdaleni kao osobi najbližoj Isusu, što je izazivalo zavist muških učenika:
Spasitelj je volio Mariju Magdalenu više od ostalih učenika i često ju je ljubio. Ostali (učenici) su uvrijeđeni govorili: "Zašto nju voliš više nego sve nas?" Spasitelj im je odgovorio: "Zašto ne volim vas tako kao nju?" [23]
Pistis Sofia također sadrži raspravu između Petra i Magdalene. Petar se žali Isusu da Marija istiskuje zakonit prioritet Petra i apostola. On podstiče Isusa da je ućutka, ali biva prekoren. Isus odgovara da koga god Duh nadahnjuje, božanski je određen da govori, bilo da je muškarac ili žena.[3]
Crkveni vođi su na ovu literaturu uzvraćali navodnim »apostolskim« pismima i dijalozima koji su tvrdili suprotno. Najčuveniji primeri su pseudo-Pavlova pisma (Timotiju I i II, Kološanima i Efežanima) kojima »Pavle« zahteva da se žene potčinjavaju muškarcima. Poslanica Titu u Pavlovo ime daje uputstva za izbor biskupa, koja potpuno isključuju žene. I bukvalno i figurativno, biskup treba da bude otac kongregacije, kome se žena i deca potčinjavaju.[24] Početkom 3. veka hrišćanska crkva je kanonizovala pseudo-Pavlovo pismo Timotiju, koje naglašava antifeministički pogled:
Neka žena uči u tišini uz svu pokornost. Ne dopuštam nijednoj ženi da podučava ili da ima vlast nad muškarcima; ona treba da ćuti.[25]
Pravoverni su takođe prihvatili kao Pavlova i pisma Kološanima i Efežanima, koja naređuju da se žene »u svemu pokoravaju muževima«.[26][27] Krajem drugog ili početkom 3. veka, u pravovernim zajednicama se pojavio Apostolski crkveni red koji opisuje kako Isusovi učenici raspravljaju o spornim pitanjima. U prisustvu Marije i Marte, Jovan navodno izjavljuje da Isus nije pružio hleb i putir ženama (»ovo je moje telo i moja krv«), nakon čega se muški učenici slažu da zbog toga nijednoj ženi ne bude dozvoljeno da postane sveštenik.
Neki proučavaoci smatraju da su izvorni novozavetni rukopisi tokom prepisivanja često menjani kako bi ograničili ulogu žena i umanjili njihov značaj za hrišćanski pokret.[2]
Izvori uredi
- ↑ John Dominic Crossan: In Search Paul[mrtav link]
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Bart Ehrman - Isus to nije rekao (scribd)
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Elejn Pejgels - Gnostička evanđelja (scribd)
- ↑ Mirko Đorđević, Kišobran patrijarha Pavla
- ↑ J. Leipoldt, Die Frau in der antiken Welt und im Urchristentum, str. 72 i dalje.
- ↑ R. H. Kennet, Ancient Hebrew Social Life and Custom (London, 1933)
- ↑ G. F. Moore, Judaism in the First Centuries of the Christian Era (Cambridge, 1932)
- ↑ 8,0 8,1 Milan Vukomanović, Žene apostoli u ranom hrišćanstvu[mrtav link]
- ↑ Wayne Meeks, »The Image of the Androgyne«, str. 180 i dalje.
- ↑ Wayne Meeks, Ibid.
- ↑ Bernadette Brooten, »Junia... Outstanding Among the Apostoles«, u: Women Priests ed. L. and A. Swidler (New York, 1977), str. 141—144.
- ↑ I Klement 1.3.
- ↑ J. Leipoldt, Die Frau in der antiken Welt und im Urchristentum, str. 192.
- ↑ Irenaeus, AH 1.25.6.
- ↑ The Marcellina Source Papers
- ↑ Epifanije, Panarion. 49, 2
- ↑ Clemens Alexandrinus, Paidagogos 1.4.
- ↑ Tertullian, DE VIRG. VEL. 9.
- ↑ „Karen L. King, JEVANĐELJE PO MARIJI IZ MAGDALE”. Arhivirano iz originala na datum 2009-02-01. Pristupljeno 2011-06-16.
- ↑ Jevandelje po Mariji 17.18—18.15, u: NHL 473.
- ↑ Dijalog Spasiteljev 139.12—13, u: NHL 235.
- ↑ Pistis Sophia 36,71.
- ↑ Evanđelje po Filipu 63.32—64.5, u NHL 138.
- ↑ Tit 1 : 5—9.
- ↑ I Timotije 2 :11—12.
- ↑ Poslanica Efežanima 5:24.
- ↑ Poslanica Kološanima 3 :18.